1- مقدمه

امروزه صنعت دریایی تحت تأثیر تغییرات سریع جهانی است. به دلیل افزایش تقاضا، تجارت جهانی روند صعودی خود را طی سال‌های آینده حفظ می‌کند. راهنمایان کشتی در انتهای سفر دریایی وارد عملیات می‌شوند و رکن مهمی در صنعت کشتیرانی به حساب می‌آیند. بیشتر از 90% تجارت جهانی از طریق حمل‌ونقل دریایی انجام می‌شود (زمانی، 1394).

راهنمای کشتی، مشاوری بسیار تخصصی در صنعت کشتیرانی است که با شرایط خاص محلی آشنا و از دانش مناسب درباره منطقه تحت فعالیت خود برخوردار است. این شخص، کاپیتان کشتی را جهت ناوبری ایمن کشتی­ها در نزدیکی ساحل یا هنگام ورود/خروج از بندر و تنگه­ها و آبراه­ها مشاوره می­دهد (انجمن راهنمایان آمریکا، 2015). راهنمایان، کارشناس دریایی بسیار آموزش دیده‌ای هستند که از شرایط خاص منطقه آگاه‌اند. وظیفه آنها، محافظت از مردم، اقتصاد و محیط زیست منطقه‌ای است که در آن فعالیت می‌کنند که این امر از طریق هدایت ایمن کشتی‌ها برای عبور از آب‌های آن منطقه به‌دست می‌آید. یک راهنما، علاوه بر مشورت‌دادن به کاپیتان، این کارها نیز انجام می‌دهد (چمبرز و ماین، 2016): (1) کنترل ناوبری، (2) چک کردن وضعیت دیگر شناورهای اطراف، (3) همکاری با سرویس‌های بندر مثل یدک‌کش‌ها، (4) گزارش هر نوع اتفاق مشاهده‌شده در آبراه بندر به مسئولان ایمنی دریایی، (5) گزارش منابع آلودگی ایجادشده در آب‌های بندر، (6) گزارش‌دهی خرابی مشکلات علائم کمک ناوبری به بندر و (7) برقراری ارتباط با مسئولین بندر در مواقع اضطرار.

آموزش بر مبنای شبیه‌سازها، راهی ایمن برای یادگیری یک شغل است زیرا از طریق این دستگاه می‌توان شرایط واقعی را ترسیم و بدون هیچ‌گونه آسیب جسمانی مهارت‌های مورد نیاز را فرا گرفت. به‌طور مثال شبیه‌ساز مانور کشتی‌ها وسیله‌ای است که در یک محیط مجازی، شرایط آبراه را طراحی و در آن نیروی انسانی به کسب دانش و تجربه مشغول می‌شود. آموزش از طریق شبیه‌سازها، شایستگی راهنمایان را بهبود می‌بخشند و باعث کاهش سوانح و جلوگیری از آلودگی محیط زیست می‌شود. همچنین شبیه‌سازها به نوعی وسیلة ارزیابی دانش و عملکرد راهنمایان نیز می‌باشند (آنبرینگ و گروندویک، 2014).

1-1- بیان مسئله

تحقیق حاضر از آن جهت دارای اهمیت می‌باشد که با بررسی اثربخش بودن یا نبودن دوره‌های آموزش راهنمایان کشتی‌ها با استفاده از شبیه‌سازهای دریایی، مسئولین آموزشی می‌توانند در نحوة استفاده از این وسیله کمک آموزشی تجدید نظر کنند. با توجه به اثربخش بودن آموزش راهنمایان کشتی به کمک شبیه­سازها در نقاط مختلف جهان، لازم است تا کارایی این سیستم آموزشی که در حال حاضر توسط شرکت ملی نفت به منظور ارتقای عملکرد کاری راهنمایان کشتی‌ها در بندر صادراتی ماهشهر به عنوان دومین پایانه نفتی کشور استفاده می‌شود، به‌صورت جامع بررسی گردد. از دو جهت می‌توان این مسئله را بررسی کرد: (1) تأثیر استفاده از شبیه‌سازها بر افزایش مهارت راهنمایان کشتی و (2) بررسی وضعیت موجود آموزش راهنمایان کشتی بندر صادراتی ماهشهر توسط شبیه‌سازها.

1-2- ضرورت انجام تحقیق

راهنمایان کشتی به عنوان مکمل سفر دریایی و افزایش‌دهندة ایمنی حمل‌ونقل دریایی شناخته می‌شوند. از آنجا که شغل راهنمایی کشتی نیازمند اطلاعات به روز درباره کاربرد فناوری‌های جدید در کشتی و دانستن تغییرات جدید در منطقة کاری خود هستند، آموزش راهنمایان بسیار مهم است. سازمان بین‌المللی دریانوردی از طریق کنوانسیونSTCW 95، آموزش برای دریانوردان و افراد شاغل در فعالیت‌های دریایی را قانونمند کرده است. در متمم A-1/12 این کنوانسیون به الزامات و نقش شبیه‌سازها و کاربرد آنها در آموزش اشاره دارد. با استفاده از شبیه‌سازها، راهنمایان اطلاعات زیادی همچون اندازة کشتی‌های مختلف و شرایط نامناسب جوی به‌دست می‌آورند که کسب آنها در محیط واقعی، زمان‌بر و خطرناک می‌باشد.

1-3- مبانی نظری پژوهش

راهنمایی کشتی یکی از خدمات ایمنی است. کشتی می‌تواند به‌وسیله راهنما به‌طور ایمن پهلو داده‌شده یا جداسازی شود. راهنما به بندر و آب‌های اطراف آن تسلط کامل دارد و فرمانده به کشتی تسلط دارد؛ بنابراین ترکیب این‌ها باعث هدایت کشتی به شیوه‌ای مطلوب خواهد شد. راهنمای کشتی فردی با دانش محلی کامل از محدوده راهنمایی و با توانایی بسیار زیاد در هدایت کشتی که هدایت و کنترل مانور کشتی را در آب‌های محدوده راهنمایی انجام می‌دهد (البته با در نظر گرفتن تقدم اختیار فرمانده) یا به فرمانده در این مورد توصیه می‌دهد (هادسون، 2013).

عملیات راهنمایی عبارت است از هدایت و کنترل مانور کشتی در آب‌های محدوده راهنمایی. در ناوبری دریایی از گذشته‌های دور هنگام ورود به بندر یا خروج از آن یا هنگام عبور از آب‌های پرخطر به‌وسیله راهنمایانی که اطلاعات کاملی در مورد جریان‌های محلی، جزر و مد، صخره‌ها، نقاط کم‌عمق و آب‌وهوا و سایر شرایط داشتند هدایت می­شدند (کانپمب، 2010).

راهنمایی کشتی یک شغل بسیار قدیمی است که حتی در کتاب مقدس نیز نوشته شده است. مارکوپولو در قرن 13 میلادی در سفرش به مشرق زمین از راهنمای کشتی استفاده کرده است. در فنلاند و سوئد نیز در قرن 16 شغل راهنمایی وجود داشته است. در موافقت‌نامه‌ای که بین آلمان و سوئد در سال 1525 به وجود آمد، آلمان­ها خواستار آن شدند که برای کشتی‌هایی که می‌خواهند از مجمع‌الجزایر سوئد عبور کنند، راهنما اختصاص داده شود. مهارت و دقت راهنما برای عبور ایمن کشتی و همچنین ایمنی جان انسان‌ها و بار کشتی از اهمیت حیاتی برخوردار است و ابزاری برای محافظت از بندر و محیط‌زیست است. امروزه نیز همانند گذشته معمولاً کشتی‌هایی که به بنادر کشورها ورود و خروج می‌کنند یا از آب‌های محدود عبور می‌کنند ملزم به استفاده از راهنما هستند (کریمی، 1396).

در صنعت دریایی راهنما کشتی را از بندر یا به سمت بندر هدایت می‌کند. همچنین این هدایت برای آب‌های کم‌عمق و باریک مانند کانال‌ها (برای مثال کانال سوئز و پاناما) نیز صورت می‌گیرد. علاوه بر آن راهنمایی در آب‌های عمیق و همچنین جاهایی که ترافیک زیادی وجود دارد (مانند دریای بالتیک) و جزء دریاهای حساس و خاص از نظر سازمان بین­المللی دریانوردی هستند نیز انجام می‌شود (جارنفلت، 2012).

امروزه، راهنمایی فراتر از هدایت و نشان دادن مسیر در یک آبراهه خاص است و مستلزم ترکیبی از مهارت‌های متفاوت ناوبری و مانور با کشتی می‌باشد. در عمل راهنما به‌عنوان یک مشاور متخصص عمل می‌کند که مکمل ناوبری پایه است و سطح ناوبری را ارتقاء می‌دهد. راهنما تعیین می‌کند که چه موقع و کجا باید چرخش انجام شود و در چه زمانی مانورهای لازم صورت پذیرد. راهنما همچنین وظیفة مدیریت ترافیک را به عهده دارد. او این کار را به‌وسیلة هماهنگ کردن صف ترافیک، همچنین هماهنگ کردن کشتی‌ها جهت عبور ایمن از کنار یکدیگر یا سبقت گرفتن از یکدیگر انجام می‌دهد. راهنمایان مسئولیت مانور کردن با انواع مختلف کشتی‌های با قابلیت‌های مانور متفاوت را به عهده دارند که جهت این کار مهارت قابل‌توجهی برای مانور با کشتی‌های متفاوت موردنیاز است. حتی اگر این کشتی‌ها از یک نوع باشند. تغییرات در قابلیت مانور از فاکتورهای مختلفی نظیر تفاوت در شکل بدنه، تفاوت در سیستم رانش و سکان و میزان و چگونگی بارگیری ناشی می‌شود. راهنما باید به‌اندازه‌ای مهارت داشته باشد که بتواند تغییرات شدت عکس‌العمل‌های کشتی را پیش‌بینی کند و پاسخ مناسب به آن بدهد. به خصوص عکس‌العمل‌های مربوط به اثر آب‌های کم‌عمق و وجود فضای کم در زیر کیل کشتی. اگرچه فرمانده کشتی همیشه مسئول ناوبری ایمن کشتی است، (به‌جز چند استثنا نظیر کانال پاناما) ناوبری کشتی در آب‌های تحت راهنمایی تا حد بسیار زیاد به مهارت و دقت راهنما بستگی دارد؛ بنابراین به زبان ساده‌تر هنگامی‌که کشتی در بندر یا نزدیکی آن فعالیت می‌کند، تصمیم‌های ناوبری وابسته به دانش و تخصص راهنماست (ماین، 2015).

در گذشته استفاده از راهنما جهت ورود به بنادر داوطلبانه بود و هدف کلی آن جلوگیری از تصادماتی بود که امکان داشت رخ دهد. تجربة خوب استفاده از راهنما در کشتی‌ها، همچنین بزرگ‌تر شدن اندازة کشتی‌ها و در پی آن افزایش خطر، به‌تدریج استفاده از راهنما را طبق قانون اجباری کرد. سهم راهنمایی در کمک به ایمنی دریایی عمدتاً به تجربه و دانش محلی راهنما از آب‌های تحت راهنمایی برمی‌گردد و اینکه راهنما از شرایط خاص ناوبری که ممکن است فرمانده به آنها آگاهی نداشته باشد، آگاهی دارد (موسوی، 1395).

این تجربه هنگامی‌که باتجربه و کار با انواع مختلف کشتی­ها ترکیب می‌شود به‌عنوان یک پارامتر بسیار مهم برای رسیدن به ایمنی دریایی در آب‌های داخلی محسوب می‌شود. از ویژگی­های دیگر راهنمایان این است که آن‌ها برای ناوبری در آبراهه‌های باریک و در نزدیکی کشتی‌های دیگر همچنین مانور با کشتی در سرعت بسیار پایین و به کمک یدک‌کش‌ها آموزش‌دیده‌اند. انجمن بین‌المللی راهنمایان راهنمایی اجباری کشتی‌ها را به‌عنوان یک سیستم ایمنی برای حفاظت از آبراهه‌ها، تجهیزات بندر و جامعه عمومی می‌داند. ناوبری به‌صورت ایمن و به سمت مقصد بدون تصادم یا به گل زدن کشتی و بدون نقض قوانین دریایی به‌عنوان هدف کلی فرمانده و راهنما تعریف‌شده است. درجایی دیگر آورده شده یک مأموریت راهنمایی هنگامی موفق است که خسارتی به کشتی و محیط وارد نشود (محمدی و همکاران، 1393).

فرایندهای عملیات راهنمایی کشتی شامل انتقال راهنما، عبور از کانال، بسته شدن و جدا شدن یدک‌کشها از کشتی، وارد شدن به موج‌شکن و چرخش در حوضچه، پهلوگیری و جداسازی از اسکله، داکینگ و آنداکینگ و پهلودهی دو کشتی به یکدیگر می‌باشد (محمدی، 1393).

این فرایندها دارای خطراتی هستند که یک راهنما در طول دوره کاری خود با آنان مواجه می‌شود؛ بنابراین لازم است تا راهنما با این خطرات آشنا شود و راهکارهای جلوگیری از وقوع این خطرات را فرا بگیرد. استفاده از شبیه‌سازها باعث می‌شود تا راهنما این شرایط را به صورت مجازی ببیند و همانند دنیای مادی با صدمات جانی و مالی مواجه نشود.

1-3-1- راهنمایی کشتی و ایمنی دریایی

راهنمایان در ایمنی دریایی با استفاده از تجربه و دانش خود درباره ویژگی­های دریایی و شرایط ناوبری آبراه‌ها که فرمانده کشتی­ها از آنها آگاه نیستند، مشارکت می­کنند. با استفاده از توانایی و تجربه‌های خود در عملیات کشتی­های مختلف، ایمنی دریایی و محیط زیستی و بالطبع تردد ایمن شناورها را فراهم می‌سازند. انجمن بین­المللی راهنمایان دریایی، راهنمایی کشتی­ها را مؤثرترین و مهم‌ترین شکل ایمنی ناوبری می‌داند که با استفاده از یدک‌کش­ها در محیط‌های باریک و در کنار سایر کشتی­های آن آبراه با سرعت بسیار پایین این عملیات را انجام می­دهند. همچنین انجمن راهنمایان دریایی اروپا، راهنمایی کشتی‌ها را سیستم ایمنی بندر برای محافظت از آبراه­ها، تسهیلات و تجهیزات بندر و منافع ذینفعان تعریف کردند (سلمان، 2013).

هدف اصلی و کلی هر راهنما و فرمانده کشتی، ناوبری به مقصد به صورت ایمن، بدون هیچ‌گونه تصادف و به گل زدن کشتی بدون نقض مقررات و دستورالعمل‌های دریایی می­باشد. زمانی ماموریت یک راهنما موفقیت­آمیز تلقی می­شود که به کشتی و محیط زیست هیچ­گونه خسارتی وارد نشود. راهنمایان در برنامه­ریزی­های کوتاه مدت و بلند مدت خود باید از موقعیت­های خطرناک جهت ناوبری ایمن کشتی­ها پرهیز کنند. این برنامه­ریزی بر پایه حرکت کشتی نسبت به محیط پیرامون خودش انجام می­شود؛ بنابراین راهنمایان باید با مشخصات آبراهی که در آن مشغول به فعالیت هستند، آشنایی کامل داشته باشند (کریمی، 1396).

راهنما برای انجام عملیات راهنمایی باید کارهای زیادی را انجام دهد. برای مثال راهنما باید جزئیات خاص کشتی همانند سرعت، راه و موقعیت را نسبت به عوامل محیطی همچون عمق، جریان، سرعت و جهت باد، شرایط جوی و دید و ترافیک محدوده کشتی در نظر بگیرد. علاوه بر این‌ها، راهنمایان باید تمامی زمان‌ها را در نظر بگیرند زیرا یک انحراف کوچک عواقب بدی به همراه دارد. از سویی دیگر گاهی اوقات عملیات راهنمایی بیشتر از 24 ساعت طول می‌کشد (یاراحمدی و همکاران، 1393)؛ بنابراین لازم است تا راهنما با زبان خدمه، اپراتور سیستم ترافیک شناورها و خدمه یدک‌کش آشنا باشد.

1-3-2- راهنمایی کشتی در ایران

طبق قانون دریایی ایران و دستورالعمل اجرایی تردد کشتی‌ها، کلیه کشتی‌هایی که قصد ورود به بندر و یا خروج از بندر را دارند گرفتن راهنمای بندر برای آنها اجباری است و خدمات راهنمائی به کشتی‌ها در بندر به‌طور ۲۴ ساعته در تمام ایام سال می‌باشد. طبق بند ۲۳ فصل چهارم قانون دریایی ایران (جلد اول): راهنمایان در صورت درخواست فرماندهان کشتی‌ها باید راندن و هدایت کشتی‌ها را عهده دار شوند و در این صورت باید فرمانده یا جانشین او نزد راهنما حاضر باشد. در صورتی که خساراتی در اثر فرمان‌های راهنما به کشتی وارد یا از طرف کشتی به مؤسسات بندری و غیر آن، حادث شود ادارة بندر به هیچ وجه مسئولیتی نخواهد داشت ولی راهنمایان از حیث غفلت یا بی‌احتیاطی و یا عدم رعایت قانون، مسئول ادارة بندر می‌باشند و به مجازات‌های اداری محکوم خواهند شد. مسئولیت حقوقی فرمانده : مطابق ماده ۲۲ از فصل چهارم قانون دریایی ایران، "در صورتی که فرمانده کشتی تذکرات راهنما را نپذیرد و یا مقررات مربوط به عبور و مرور و انتظامات بندری را ملحوظ ندارد"، "در این صورت فرمانده مسئول هرگونه خسارت و پیشامدی خواهد بود که از عمل آنها ناشی بشود و ممکن است به مجازات‌های مصرحه در ماده ۶۴ نیز محکوم گردد". دریانوردی: مطابق بند A-VIII/۴۹&۵۰ از کنوانسیون STCW 95 حضور راهنما بر روی کشتی دلیل بر رفع مسئولیت­های فرمانده نخواهد بود. لذا فرمانده و دیگر اعضای پل فرماندهی باید ضمن اجرای وظایف محوله در خصوص ایمنی عملیات و ایمنی شخص راهنما اقدامات لازم را در خصوص تبادل اطلاعات و همکاری با راهنما نیز اتخاذ نماید. جبران خسارات: مطابق ماده ۲۳ از فصل چهارم قانون دریایی ایران، سازمان بنادر و دریانوردی هیچ‌گونه مسئولیتی در قبال حوادث ایجادشده از طرف راهنما را نخواهد داشت (خدادادی، 1390).

3-3-1- شرح وظایف راهنما در بندر

در شغل راهنمایی کشتی، راهنمایان دائم با پیشرفت فناوری در زمینه هدایت کشتی‌ها مواجه هستند؛ بنابراین راهنمایان باید کار با این تجهیزات را بدانند که این امر نیازمند آموزش می‌باشد. عملیات راهنمایی، آموزش و فعالیت‌های راهنمایان توسط بندر تعریف و قانونگذاری می‌شود. بسیاری از سوانح که در نزدیکی بنادر رخ داده است با حضور راهنمایان بوده است. به‌طور مثال، اتحادیه اروپا در گزارشی آمار سوانح تصادم بین سال‌های 2000 تا 2010 را که 277 مورد بودند، مورد بررسی قرار داد که در 109 مورد، راهنما بر روی کشتی‌ها مستقر بوده که حدود 53% سوانح بوده است (حسین‌زاده و همکاران، 1395).

شرح وظایف راهنمای کشتی در بندر ماهشهر به این قرار است: (1) هدایت، پهلو دهی و جداسازی کلیه کشتی‌ها بدون محدودیت (از لنگرگاه خارجی به اسکله و بالعکس)، (2) برقراری ارتباط با فرماندهان کشتی‌ها به‌منظور آماده‌سازی کشتی‌ها برای سوار شدن راهنما، (3) تعداد یدک­کش‌هایی که جهت پهلودهی یا جداسازی مورد نیاز می‌باشند، (4) ارائه گزارش‌های لازم در خصوص وضعیت کانال و اسکله به فرمانده کشتی، (5) اخذ اطلاعات مربوط به کشتی و وضعیت فنی و ایمنی آن قبل از اقدام به ورود، (6) انتخاب یدک‌کش‌های مناسب با وضعیت کشتی و برقراری ارتباط مناسب با  فرماندهان آنها در مدت عملیات، (7) انجام کلیه هماهنگی‌های لازم با مرکز کنترل و ترافیک در خلال انجام عملیات راهنمایی، (8) ارائه گزارش‌های مربوط به علائم کمک‌ناوبری و وضعیت آبراهه به مرکز کنترل، (9) استفاده از وسایل کمک‌ناوبری جهت هدایت کشتی و (10) لنگراندازی و لنگربرداری شناورها (تقی­زاده، 1393).

1-3-4- شبیه‌سازها

بسیاری از صنایع، از شبیه‌سازها برای افزایش شایستگی مهارت‌های اساسی و اولیة کارکنان خود استفاده می‌کنند. اولین صنعتی که از شبیه‌ساز استفاده کرد، صنعت هواپیمایی بود. شبیه‌سازهای دریایی برای اولین بار در سال 1980 میلادی مورد استفاده قرار گرفته­اند. با توجه به هزینه سنگین شبیه­سازها در آن سال­ها، فقط تعداد کمی از مراکز آموزش دریایی مجهز به شبیه‌ساز بوده­اند. شبیه‌سازهای دریایی ابتدایی تنها قادر به شبیه‌سازی ورود کشتی به بندر و نشان دادن تأثیر باد و شرایط دریایی در محیط آن بندر بود. پس از سال 1995 تا کنون فناوری­های رایانه­ای پیشرفت زیادی کرده است به طوری که امروزه شبیه­سازهای کاملاً مدرن با توانمندی­های بهتر از مدل­های قدیمی و با هزینه بسیار کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرند (بالادوف و همکاران، 2012).

هنسدر سال 1999 شبیه‌ساز را این‌گونه تعریف کرده است "وسیله‌ای که بخشی از دنیای واقعی را طراحی کرده است تا اپراتور تمرین کند یا شایستگی‌های خود را تحت یک محیط کنترل‌شده نشان دهد". موسسات دریایی از شبیه‌سازها برای آموزش دریایی و تحقیقات دریانوردی استفاده می‌کنند.

هانزو و همکاران در تحقیق خود در سال 2015 بیان می‌کنند که اولین نوع شبیه‌ساز دریایی، شبیه‌ساز رادار بوده است که تکنیک‌های مشاهدة کار بار رادار، مهارت‌های نقطه‌گذاری و ناوبری در شرایط کور (دید نداشتن) را آموزش می‌داد. شبیه‌سازهای رادار و ناوبری نقطة آغاز بهبود کارایی این نوع سیستم‌ها شد. به طوری که در آینده وسائل کمک‌ناوبری، پل فرماندهی کشتی، تأثیرات محیطی و رادار آرپا به این سیستم اضافه شد.

امروزه برای هر بخش صنعت دریایی، یک شبیه‌ساز مخصوص تعریف شده است که می­توان به این موارد اشاره کرد: (1)شبیه‌ساز ماهیگیری (کار کردن با تجهیزات و همه نوع مانوری را آموزش می‌دهد)، (2) شبیه‌ساز دستگاه‌های کمک‌ناوبری همچون Decca و قطب‌نماها، (3) شبیه‌ساز شناورهای لایروب، (4) شبیه‌ساز عملیات بار مایع، (5) شبیه‌ساز موتورهای دریایی، (6) شبیه‌ساز GMDSS و (7) شبیه‌ساز عملیات راهنمایی کشتی (جمبرز و ماین، 2016).

آموزش بر مبنای شبیه­سازها، راهی ایمن برای یادگیری یک شغل است؛ زیرا از طریق این دستگاه می‌توان شرایط واقعی را ترسیم و بدون هیچ‌گونه آسیب جسمانی مهارت‌های موردنیاز را فرا گرفت. به‌طور مثال شبیه­ساز مانور کشتی‌ها وسیله­ای است که در یک محیط مجازی، شرایط آبراه را طراحی و در آن نیروی انسانی به کسب دانش و تجربه مشغول می‌شود (کریمی، 1396).

با استفاده از شبیه­سازها راهنمایان اطلاعات زیادی همچون اندازة کشتی‌های مختلف و شرایط نامناسب جوّی را به‌دست می‌آورد که کسب آنها در محیط واقعی، زمان‌بر و خطرناک می‌باشد. شبیه‌سازهایی که پل فرماندهی را تحت پوشش قرار می‌دهند این موارد را در نظر گرفته‌اند: (1) ترسیم پل ناوبری کشتی شامل تلگراف، سکان و غیر آن، (2) تجهیزات پل فرماندهی شامل رادار، سیستم شناسایی خودکار و نقشه‌های الکترونیکی، (3) تجهیزات ارتباطی، (4) شبیه‌سازی عملیات یدک‌کشی، (5) شبیه‌سازی محیط دریایی و (5) استفاده از مدل‌های ریاضی جهت تعیین و محاسبة موقعیت و جهت و سرعت کشتی (یاراحمدی و همکاران، 1393).

1-4- پیشینه تحقیق

بالادوف و همکاران (2012)، بیان کردند که در سال 1991، سازمان جهانی دریانوردی برای اثربخشی بیشتر عملیات مرتبط با موتور کشتی و بار داخل کشتی، استفاده از شبیه­سازهای مربوط به این دو مورد را الزامی کرد و استفاده از شبیه‌سازها را برای آموزش دریایی ضروری دانست.

جارنفلت (2012) در تحقیق خود به بررسی مزایای کیفی حاصل از استفاده درست شبیه­سازها پرداختند. یافته‌های تحقیق­شان نشان داد که مهارت­های آموزشی، آموزش مفاهیم و دانستن فعالیت­های درونی سیستم‌ها از جمله این مزایا می‌باشند.

بارسان (2013) ISM کد در ماده 6 خود بر منابع انسانی و خدمه تاکید کرده و بیان داشته است که استفاده از خدمة شایسته و آموزش‌دیده توسط خطوط و شرکت‌های کشتیرانی الزامی می­باشد.

کراس (2013) عملکرد و کارایی شبیه‌سازها به اطلاعات هیدروگرافی و جغرافیایی که مستقیماً به آنها داده می‌شود، بستگی دارد؛ بنابراین لازم است در ارتباط با شرایط ناوبری یک بندر، دائماً به‌روزرسانی شود.

سلمان (2013) آموزش از طریق شبیه‌سازها، شایستگی راهنمایان را بهبود می‌بخشند که باعث کاهش سوانح و جلوگیری از آلودگی محیط زیست می‌شود. همچنین شبیه‌سازها به نوعی وسیلة ارزیابی دانش و عملکرد راهنمایان نیز می‌باشد.

چمبرز و ماین (2016) منافع حاصل از دوره‌های شبیه‌سازی شامل کسب دانش و تجربه در محیطی فارغ از ریسک و خطر است.

حسین زاده و همکاران (1395) به بررسی آموزش دریانوردان در استان خوزستان با محوریت آموزش به راهنمایان بندر امام خمینی با استفاده از شبیه‌ساز پرداختند. نتایج این تحقیق از تأثیر مثبت این دوره‌ها بر توانایی راهنمایان این بندر دلالت می‌کند.

2- روش تحقیق

برای پاسخگویی به سؤالات تحقیق، از روش توصیفی ـ پیمایشی استفاده شده است. در این طرح معمولاً از طریق پژوهش کیفی، ابزار اندازه‌گیری تدوین می‌شود. برای این منظور با گردآوری و تحلیل داده‌های کیفی، جنبه‌های اصلی راهنمایی کشتی و تأثیرات شبیه‌سازها تعیین می‌شوند. این جنبه‌ها به عنوان ابعاد مورد نظر برای تدوین ابزار گردآوری داده‌ها در بخش کمی (پرسشنامه) منظور شد.

در این نوع تحقیقات از مصاحبه‌ها و پرسشنامه­های ساختاریافته و نیمه‌ساختاریافته استفاده می‌شود. هدف اصلی این تحقیق، ارزیابی تأثیر شبیه‌سازها بر عملکرد راهنمایان کشتی بندر صادراتی ماهشهر می‌باشد. با توجه به این هدف مشخص می‌شود که تحقیق حاضر از نوع کاربردی است. در بخش کیفی، علوم و فنونی که یک راهنما باید آنها را فرا بگیرد و در طول دورة کاری خود باید مداوم مورد آموزش قرار بگیرند، شناسایی شدند. در بخش کمی، پرسشنامه تحقیق طراحی شد و در اختیار جامعة آماری تحقیق قرار گرفت و پاسخ‌ها دریافت شد تا وضعیت مؤثر بودن یا نبودن استفاده از شبیه‌سازهای دریایی بر مهارت راهنمایان بندر ماهشهر مشخص گردد.

جامعه آماری این پژوهش در بخش کمی، شامل: (1) مدیران و معاونین عملیات دریایی، (2) افسران راهنمای کشتی بندر صادراتی ماهشهر و (3) کاپیتان‌های کشتی ورودی به این بندر می‌باشند. حجم این گروه 50 نفر برآورد شد.

جامعة آماری این پژوهش در بخش کیفی شامل 10 نفر از خبرگان دریایی که بر موضوع آموزش دریایی و شبیه‌سازها تسلط داشتند، بود. اطلاعات موجود برای انجام این تحقیق با استفاده از این ابزارها به‌دست آمده است: (1) منابع کتابخانه­ای، (2) مراجعه مستقیم و مصاحبه با راهنمایان کشتی بندر صادراتی ماهشهر که دورة آموزشی شبیه‌سازهای دریایی را سپری کردند، (3) مطالعات و تحقیقات انجام شده در این زمینه، (4) شبکه جهانی اینترنت برای کمک گرفتن از مقالاتی که قبلاً در این زمینه کار شده است و (5) پرسشنامه.

برای جمع‌آوری اطلاعات در بخش کمی این تحقیق، پرسشنامه­ای طراحی شد. پرسشنامه بر اساس اطلاعات به‌دست‌آمده در بخش کیفی تحقیق و پس از دریافت نقطه نظرات افسران راهنمای کشتی در این خصوص طراحی شد. پرسشنامه تحقیق از دو قسمت تشکیل شده است. در بخش اول سوالات دموگرافیک شامل شغل و سابقه کاری پاسخ‌دهندگان موردبررسی قرار گرفتند. در بخش دوم، 26 علوم و فنون مورد نیاز افسران راهنمای کشتی که در دوره‌های شبیه‌ساز دریایی لازم است مورد توجه قرار بگیرند، پرسیده شدند. جدول (1) منابع استخراج پارامترهای پرسشنامه را نشان می‌دهد.

جدول (1): منابع استخراج پارامترهای پرسشنامه

مقصود از روایی آن است که وسیلة اندازه‌گیری، بتواند خصیصه و ویژگی موردنظر را اندازه بگیرد و اهمیت آن، به این خاطر است که اندازه‌گیری‌های نامناسب و ناکافی می‌تواند هر پژوهش علمی را بی‌ارزش و ناروا سازد (خاکی،1378). در این تحقیق به‌منظور تأیید روایی محتوا و روایی ظاهری از نظر اساتید دانشگاه و کارشناسان مرتبط با موضوع تحقیق بهره گرفته شده است و از روایی محتوا مبنی بر اینکه ابزار موردنظر به تعداد کافی پرسش‌های مناسب برای اندازه‌گیری مفهوم موردسنجش را دربر دارد اطمینان حاصل شده است. در این پژوهش جهت سنجش میزان پایایی پرسشنامه از آزمون آلفای کرونباخ استفاده شد که مقدار آن، 843/0 به‌دست آمد که از میزان استاندارد 7/0 بیشتر می‌باشد. لذا پرسشنامه دارای پایایی مناسبی می‌باشد.

3- تجزیه و تحلیل داده‌ها

از آزمون T در بخش استنباطی تحقیق استفاده شد.

فرضیه اول:

فرض H₀: دوره‌های شبیه‌ساز دریایی بر مهارت‌های جابجایی کشتی تأثیر مثبت نداشته است.

فرض H₁: دوره‌های شبیه‌ساز دریایی بر مهارت‌های جابجایی کشتی تاثیر مثبت داشته است.

جدول (2): نتایج آزمون t فرضیه اول

با توجه به نتایج آزمون t جدول (1) مشاهده می‌شود که در تمامی موارد دوره‌های شبیه‌ساز دریایی بر مهارت‌های جابجایی کشتی تأثیر مثبت داشته است.

فرضیه دوم:

فرض H₀: دوره­های شبیه‌ساز دریایی بر مهارت‌‌های آشنایی با محیط منطقة کاری راهنمایان، تأثیر مثبت نداشته است.

فرض H₁: دوره­های شبیه‌ساز دریایی بر مهارت‌ های آشنایی با محیط منطقة کاری راهنمایان، تأثیر مثبت داشته است.

جدول (3): نتایج آزمون t فرضیه دوم

با توجه به نتایج آزمون t جدول (3) مشاهده می‌شود که دوره­های شبیه‌ساز دریایی بر مهارت‌‌های آشنایی با محیط منطقة کاری راهنمایان، تأثیر مثبت نداشته است.

فرضیه سوم:

فرض H₀: دوره­های شبیه‌ساز دریایی بر مهارت‌‌های آشنایی با مدیریت راهنمایان، تأثیر مثبت داشته است.

فرض H₁: دوره­های شبیه‌ساز دریایی بر مهارت‌‌های آشنایی با مدیریت راهنمایان، تأثیر مثبت داشته است.

جدول (4): نتایج آزمون t فرضیه سوم

با توجه به نتایج آزمون t جدول (4) مشاهده می‌شود که در بیشتر موارد دوره­های شبیه‌ساز دریایی بر مهارت‌‌های مدیریت راهنمایان، تأثیر مثبت داشته است.

4- نتیجه گیری

طبق نتایج آزمون t مشخص شد دوره‌های شبیه‌ساز دریایی بر مهارت‌های زیر که در گروه مهارت‌های جابجایی کشتی قرار دارند، تأثیر مثبت دارد:

(1) آشنایی با مشخصات اصلی کشتی، (2) آشنایی با مانوردهی کشتی‌ها در آب‌های عمیق و کم‌عمق، (3) آشنایی با کنترل سرعت در آب‌های عمیق و کم‌عمق، (4) آشنایی با رفتار کشتی تحت تأثیر باد، (5) آشنایی با قابلیت مانور کشتی در شرایط سرعت پایین، (6) آشنایی با مشخصات مانوردهی کشتی‌ها، (7) آشنایی با تجهیزات ارتباطی و ناوبری کشتی‌ها، (8) آشنایی با کشش موتورها و محدودیت‌های تحت تأثیر پروانه کشتی، (9)آشنایی با لنگراندازی، (10) آشنایی با نیازهای انواع یدک‌کش‌ها، (11) آشنایی با نحوة سوارشدن یا خارج‌شدن راهنما به کشتی‌ها و (12) آشنایی با شرایط ترافیک کشتی‌ها.

طبق نتیجه آزمون t مشخص شد دوره­های شبیه‌ساز دریایی بر مهارت‌­های زیر که در گروه مهارت­های آشنایی با محیط منطقة کاری راهنمایان قرار دارند، تأثیر مثبت ندارد:

(1) آشنایی با محدودیت‌های آبراه و عمق آب منطقه، (2) آشنایی با نام‌های جغرافیایی بکاررفته در محیط، (3) آشنایی با محیط سیستم ترافیک کشتی‌های منطقه، (4) آشنایی با اثرات هیدرودینامکی منطقه (5) آشنایی با اثرات جریانات دریایی منطقه، (6) آشنایی با اثرات شرایط جوّی، (7) آشنایی با اثرات شرایط نور و روشنایی، (8) آشنایی با نوع شناورهای فعال در مجاورت کشتی تحت کنترل راهنما و (9) آشنایی با پهلودهی و خروج کشتی‌ها از اسکله و مانوردهی.

طبق نتیجه آزمون t مشخص شد دوره­های شبیه‌ساز دریایی بر مهارت‌­های زیر که در گروه مهارت­های مدیریت قرار دارند، تأثیر مثبت دارد:

(1) مدیریت منابع انسانی در عرشه کشتی، (2) پاسخگویی به مرکز سیستم ترافیک کشتی‌ها و (3) تصمیم‌گیری و ارتباطات در شرایط اضطرار.

طبق نتیجه آزمون t مشخص شد که دوره­های شبیه‌ساز دریایی بر مهارت‌ کسب مهارت‌های کافی زبان انگلیسی راهنمایان که در گروه مهارت‌های مدیریت راهنمایان قرار دارند، تاثیر مثبتی نداشته است.

دورة شبیه‌ساز دریایی تنها بر دو مهارت جابجایی کشتی و مدیریت منابع پل فرماندهی تأثیر مثبت داشته ولی بخش اعظمی از مهارت آشنایی با منطقه و کشتی به دلیل عدم به‌روز بودن نقشه‌ها و سیستم ترافیک کشتی‌ها بهبود نیافته است و این دوره‌ها بر آنها اثرگذار نبوده است. راهکارهای عملی که برای بهبود وضعیت آموزشی راهنمایان کشتی توسط سیستم شبیه‌سازها پیشنهاد می‌شود عبارتند از: (1) استفاده از نقشه‌های به‌روز منطقة دریایی بندر صادراتی ماهشهر، (2) برگزاری هر دوره با حضور راهنمایان کشتی یک بندر، (3) مجهزکردن شبیه‌سازها به تجهیزات نوین جهت واقعی­تر کردن شرایط کاری و (4) مشارکت بخش دولتی ـ خصوصی جهت سرمایه‌گذاری و احیای شبیه‌سازها.