1- مقدمه

ارکان اصلی بخش حمل و نقل دریایی ایران حداقل شامل: (1) سازمان بنادر و دریانوردی به عنوان مرجع ملی و بین المللی حمل و نقل دریایی، (2) بنادر و اسکله­های بازرگانی، (3)  ناوگان تجاری و نفتی و سنتی حمل و نقل دریایی و (4) شرکت­های کارگزار خدمات حمل و نقل دریایی است که در تعاملی سازنده و پویا، کارآمدی سیستم حمل و نقل دریایی کشور را به ارمغان آورده­اند. هدف این مطالعه تجزیه و تحلیل موقعیت فعلی مدیریت بنادر تجاری است تا بتوان بر اساس عوامل کلیدی موفقیت آنها، آن عوامل را برای مدیریت بنادر ایران نیز بکار برد. مطالعه حاضر قصد دارد که یک چشم انداز مشترک و هدفمند به منظور هماهنگ ساختن مسئولیتهای سازمان بنادر و سیاست­های کلان در ارتباط با مدیریت بنادر در سطح کلان و با لحاظ قرار دادن محدودیت­ها و نیازهای موجود ارائه دهد. نتیجه این مطالعه ارائه لیستی از عوامل کلیدی موفقیت در ایجاد بندر الکترونیکی می­باشد.

در حال حاضر ارتباطات دو دویی سازمان‌ها به صورت یک شبکه درهم تنیده در آمده است. این پیچیدگی و درهم تنیدگی، مشکلات مختلفی را از جمله انتقال چند باره داده‌ها، عدم یکپارچگی داده‌های منتقل شده، سردرگمی مراجعان، هزینه بالای نگهداری زیرساختار و بسترهای ارتباطی و تعدد سیستم‌های درگیر در جریان انتقال داده‌ها برای بنادر به همراه داشته است.

ایجاد یک مجمع الکترونیکی که بتواند تعامل میان ذینفعان و فعالان بندر را تسریع و تسهیل نموده و شبکه‌های درهم تنیده ارتباطات را به یک شبکه ساخت‌یافته منسجم تبدیل نماید یکی از راه‌حل‌های کلیدی رفع این مشکل است که در حال حاضر بسیاری از بنادر بزرگ جهان به سمت راه‌اندازی این مجمع الکترونیکی گرایش یافته‌اند. از آنجا که توسعه ارتباطات الکترونیکی بین سازمان‌های متعامل از برنامه‌های سازمان‌ بنادر و دریانوردی در راستای بهبود فرآیندهای حوزه دریایی و بندری است، این سازمان می­تواند با بهره‌گیری از تجارب بنادر برتر جهان یک بندر تمام اتوماتیک را به عنوان راه‌حل برقراری ارتباطات چندگانه بین ذینفعان بندر ایجاد نماید. زمان ترخیص کالا در بنادر کشورهای در حال توسعه بسیار بالا است و بنادر کشور ما نیز با این مشکل دست به گریبان می­باشند.

سامانه­های الکترونیکی باعث می­شوند تا اطلاعات مورد نیاز اقتصادی شامل بارنامه­ها، بیمه نامه­ها، عوامل و سایر اطلاعات به صورت دیجیتال و بدون نیاز به هیچ مدرک کاغذی، منتقل شده و در کوتاه­ترین مدت فعالیت اقتصادی انجام شود. به کارگیری سامانه­های الکترونیکی در بنادر ایران می­تواند به طور قابل توجهی جابجایی حجم عظیمی از مدارک کاغذی در بنادر و گمرکات کشور را کاهش دهد و سهم قابل توجهی در تسهیل روند صادرات و واردات داشته باشد.

1-1- بیان مساله

زمان ترخیص کانتینر و کالا در بنادر[1]  طبق تعریف برابر با مدت زمانی است که طول می­کشد تا صاحب کالا و کانتینر مدارک مورد نیاز برای ترخیص کالای خود را تهیه و مراحل ترخیص را انجام دهد. پس از انجام این روند، کانتینر و کالا از پایانه بنادر ترخیص و بیرون می­رود. این زمان به عوامل متعددی وابسته است و همزمان می­تواند بیانگر میزان کارایی و عملکرد یک بندر باشد. کم بودن زمان ترخیص کالا نشان دهندۀ کارایی بالای آن بندر در تمامی ‌زمینه­هایی است که در سیکل تخلیه کانتینر از روی کشتی تا خروج آن از درب گمرک دخالت دارند. مدیران بنادر همواره به دنبال پیدا کردن راه­هایی جدید برای کاهش سیکل زمان­بر ترخیص کالا از بندر هستند.سازمان بنادر و دریانوردی می­تواند مکانیزاسیون عملیات بندری را به عنوان یک راهکار مناسب برای تعاملات یکپارچه در بنادر کشور برگزیده و از این رهگذر با استفاده از تجارب سایر بنادر جهان، بنادر الکترونیکی را در بنادر کشور پیاده­سازی نماید. از سوی دیگر ایجاد بنادر الکترونیکی زمینه پیاده‌سازی سیستم حاکمیتی بندر[2]  را فراهم می‌نماید که این امر باعث حاکمیت بندر در خصوص اطلاعات و داده‌های بین‌ سازمانی خواهد شد. بندر الکترونیکی در واقع یک مفهوم زیرساختی است که تمام عملیات بندری و ارائه خدمات به مشتریان و ذینفعان بصورت الکترونیکی و بر پایه فن­آوری اطلاعات انجام گردد. در این­گونه بنادر ارتباط میان سیستم‌های‌ عملیاتی مختلف موجود در بندر فارغ از پلت‌فرم و محیط عملیاتی آنها با یکدیگر برقرار بوده و خدمات با سرعت و دقت بیشتری انجام داده می­شود. ساختار سیستم الکترونیکی بندر بر اساس فن­آوری­­های به هنگام تحت وب پایه‌گذاری شده تا توانایی دسترسی به اطلاعات را برای همگان ایجاد نماید. شرکت­ها می­توانند پیام‌های خود را از طریق قالب­های استاندارد تعریف ­شده[3]  ارسال و دریافت نمایند. این سیستم برای سازمان‌هایی که تمایل به نگهداری حجم عظیمی از مستندات را ندارند بسیار مناسب می‌باشد. بندر الکترونیکی برای انتقال داده­ها و فراهم کردن خدمات جانبی راه‌اندازی شده و قابل استفاده برای کلیه ذی‌نفعان جهت انتقال و دسترسی به اطلاعات و اسناد تبادل ‌شده در حمل ­و ­نقل دریایی می­باشد (گریزل، 2001)[4]

امروزه بنادر ایران با مشکلات فراوانی در زمینه اطلاعات رو به رو هستند که می­توان به موارد ذیل اشاره کرد: (1) عدم اطلاعات کافی و مناسب از برنامه ورود کشتی­ها به بندر و در نتیجه عدم برنامه­ریزی قبلی و آماده نمودن تجهیزات و امکانات بندر در این مورد، (2) عدم شفافیت در اطلاعات لازم جهت صدور صورتحساب برای کشتی­ها، (3) عدم اطلاعات کافی در مورد محل کشتی و در نتیجه تاخیر در تخلیه و بارگیری کشتی­ها و (4) عدم برنامه­ریزی صحیح در مورد تجهیزات حمل و نقل مانند قطار، کامیون و غیره و در نتیجه تاخیر در تحویل به موقع کالاها به مشتری. اکثر خطوط کشتیرانی مطرح و بزرگ دنیا دارای وب­سایتهای تجارت الکترونیک می­باشند. با وجود آنکه بسیاری از نیازمندی­ها متفاوت می­باشد اما بسیاری از نیازهای اولیه اطلاعاتی در اکثر وب­سایت­ها آورده شده است، اما هنوز بسیاری از بازرگانان قادر به استفاده از این امکانات نیستند. برخی از محدودیت­ها در این زمینه به علت محدودیت در زیرساخت­های اطلاعاتی و ارتباطاتی، عدم گسترش فرهنگ استفاده از تجارت الکترونیک و عدم وجود توانایی­های فردی در استفاده از این امکانات می­باشد. در بسیاری از بنادر دنیا، شرکتهای حمل و نقل و مشتریان از روند زمان­بر و بروکرات تخلیه بار ابراز نگرانی می­نمایند. بنابراین احتیاج مبرمی وجود دارد تا در این زمینه یک دگرگونی حاصل شود و زیرساختها مانند قوانین و مقررات به همراه سیستم­های اطلاعاتی به گونه­ای تغییر یابند که بتوان با سرعت بیشتری کالا و بار را از بنادر ترخیص نمود. بنابراین باید فعالیت­های فن­آوری اطلاعات بر روی این مطلب متمرکز شود تا بتوان رضایت مشتریان را افزایش داد و در این زمینه، دولت نقش مهمی را بازی می­کند. سیستم جامعه بندری، یک پایگاه الکترونیکی است که سیستم‌های مختلفی را که توسط اعضای جامعه بندری اجرا می‌شوند، به یکدیگر متصل می‌کند. این سیستم برای همگان قابل دسترس بوده و بر اساس واسط‌های استاندارد راه‌اندازی می‌شود (هانسد[5] ،2004). انتقال سریع و صحیح داده‌ها در محیط بندر یکی از پیش‌نیازهای اصلی جهت مدیریت بهینه عملیات دریایی و بندری و ایجاد بندر الکترونیکی است. این انتقال و تبادل هم در محیط بندر و بین فعالان داخلی بندر و هم در خارج از بندر و بین سازمان‌های متعامل با بندر صورت می‌گیرد.

1-2- ضرورت انجام تحقیق

سازمان بنادر و دریانوردی همانند سایر سازمانها با پیچیدگی­های روز افزون محیط کسب و کار، عدم وجود زیرساخت­های امن و ایمن فن­آوری اطلاعات، افزایش نارضایتی کاربران، افزایش وابستگی به اطلاعات و سیستم­های اطلاعاتی، افزایش طیف گسترده­ای از تهدیدات همچون تهدیدات کامپیوتری مواجه می‌باشد. بسیاری از بنادر بزرگ جهان با ایجاد یک سامانه جامع الکترونیکی، بستر یکپارچه‌ای را برای تبادل اطلاعات در محیط بندر فراهم نموده‌اند. این بستر به عنوان یک واسط ضمن حذف ارتباطات مستقیم دوگانه بین فعالان مختلف، امکان تبادل سریع اطلاعات بین تمامی فعالان در صورت اتصال به مجمع الکترونیکی فراهم می‌نماید. این ملاحظات ایجاب می­کند که وضعیت کنونی فن­آوری اطلاعات و برنامه­های آتی جهت تحقق اهداف چشم انداز بنادر مورد ارزیابی قرار گرفته و زمینه مناسبی برای گسترش بکارگیری آن ایجاد گردد. این تحقیق، به بررسی این موضوع می­پردازد که آیا عوامل کلیدی موفقیت در ایجاد بندر الکترونیکی سایر کشورها در بنادر ایران نیز صادق می‌باشند یا خیر و علاوه بر این، به اولویت‌بندی این عوامل نیز می‌پردازد. از طرفی با توسعه روز افزون تجارت الکترونیک در دنیا و توصیه­های مجامع بین­الملل در این حوزه باید ایجاد بندر الکترونیکی در ایران با روند جهانی خود تطابق داشته باشد. نتایج حاصل از این تحقیق، علاوه بر اینکه، به مدیران ارشد در بنادر ایران جهت شناخت هرچه بهتر عوامل کلیدی موفقیت موثر بر ایجاد بندر الکترونیکی یاری می‌رساند، بلکه خلاء و شکاف موجود در ادبیات موضوع در این حوزه را نیز پوشش می‌دهد.

2- روش تحقیق

ایجاد بنادر الکترونیکی به منظور یکپارچه‌سازی تبادل الکترونیکی اطلاعات در زنجیره حمل و نقل دریایی و تسریع عملیات می­باشد. این مقاله برای رسیدن به اهداف زیر انجام شده است. اهداف شامل (1) شناسایی و ارزیابی عوامل کلیدی موفقیت حوزه ICT در ایجاد بندر الکترونیکی و (2) اولویت‌بندی عوامل کلیدی موفقیت موثر در ایجاد بندر الکترونیکی، و اهداف فرعی شامل (1) تمرکز داده‌ها و انتقال پیام­های الکترونیکی دریافتی و ارسال شده مربوط به ذینفعان، (2) مدیریت بهینه جریان داده‌ها جهت بهبود وضعیت پی­گیری اتفاقات رخ داده در بندر، (3) مشاهده خدمات و سرویس­های ارائه شده مربوط به حمل بار توسط اعضای جامعه بندری و (4) تمرکز اطلاعاتی جهت تجزیه و تحلیل اطلاعات مبادله‌ شده میان ذینفعان جامعه بندری می‌باشد. این تحقیق شامل دو فرضیه (1) عوامل کلیدی موفقیت در ایجاد بنادر الکترونیکی تاثیر متفاوتی می­گذارند و (2) عوامل کلیدی موفقیت در ایجاد بنادر الکترونیکی از درجه اهمیت متفاوتی برخوردارند، است.

2-1- مطالعه مقایسه‌ای

بندر الکترونیکی ارائه خدمات به مشتریان را بصورت یکپارچه و در کمترین زمان ممکن بصورت مکانیزه فراهم می­کند. در این حالت از تکنولوژی­ها و مفاهیمی همچون تبادل الکترونیکی اطلاعات، پست الکترونیکی، انتقال پول الکترونیکی و سایر فن­آوریهای شبکه­های رایانه­ای استفاده می­گردد. بندر الکترونیکی نه تنها عملیات بندری را به حالت خودکار در می­آورد، بلکه بنادر را یاری می­دهد به یک محیط کاملاً الکترونیکی قدم بگذارند و شیوه­های ارائه خدمات در محیط بندر را تغییر دهند[6]. از منظر فرآیندهای کسب ‌و کار، مفهوم بندر الکترونیکی به معنای  استفاده از نرم‌افزارها و فناوری‌های نوین جهت مکانیزه نمودن تمام فرآیندها و تعاملات بندری و بر اساس رویکرد ارائه خدمات است که باعث کاهش هزینه‌های ارائه خدمات و افزایش کیفیت و سرعت ترخیص خواهد شد.

در مرور ادبیات چند مؤلفة اصلی به ‌عنوان ارکان ایجاد بندر الکترونیکی و توسعة تجارت الکترونیکی دیده شده و بر همین اساس در طراحی فرآیند مطالعة تطبیقی که در این تحقیق شکل گرفته است، مؤلفه‌های مطالعه تطبیقی شامل بررسی برنامه‌ها و سیاست‌ها، سازمان تجارت الکترونیکی و نوع حاکمیت، روند برقراری ارتباط میان ذی‌نفعان، خدمات الکترونیکی، استانداردهای فنّی و قوانین و مقررات مرتبط از ادبیات موضوع استخراج گردید و در بخش‌های بعدی نتیجة مطالعة این مؤلفه‌ها ارائه می‌شود. اگرچه، مفهوم عوامل کلیدی موفقیت در ادبیات موضوع سیستم‌های اطلاعاتی، مفهومی شناخته شده است و مطالعات متعددی جهت شناسایی و رتبه‌بندی این عوامل انجام شده است، لیکن این تحقیق، اولین تحقیقی است که این مفهوم را در قالب ایجاد بندر الکترونیکی به کار می‌گیرد.

2-1-1- مطالعه بنادر خارجی و مدل

مطالعه بنادر خارجی و مدل که زیر­ساخت مورد نیاز برای ایجاد بندر الکترونیکی را پیاده­سازی نموده­اند (تجارب برتر)^[7] نیز در این تحقیق اهمیت بسیار زیادی دارد. فن­آوری اطلاعات و تجارت الکترونیکی امروزه خود را به ‌عنوان مزیت رقابتی در بنادر دنیا مطرح نموده به عنوان مثال کانتینری که می‌بایست هفته‌ها در بندر معطل می‌ماند تا تخلیه شود در کمتر از یک روز از بندر ترخیص می‌گردد.^[8] در حال حاضر فرآیند صادرات و واردات در کشور ما طولانی است و تکمیل اطلاعات تکراری موجود در فرمهای دستگاه­های مسئول مانند وزارت بازرگانی، گمرک، بنادر و دریانوردی، کشتیرانی، موسسه استاندارد، پایانه­های مرزی و راه آهن، علاوه بر وقت­گیر بودن و هدر دادن زمان، تقریباً 5 تا 10 درصد هزینه مستندات تجاری را شامل می­شود. یکی از رویکردهای ممکن برای حل چنین مشکلی، استقرار یک پنجره واحد است که در چارچوب آن، تجار بتوانند اطلاعات مرتبط تجاری و یا اسناد مورد نیاز را، تنها یکبار از طریق درگاه واحد ارائه کنند. از آنجا که در بندر الکترونیکی، سیستم جامعه بندری^[9]به عنوان تک پنجره حوزه بندری مطرح می­باشد لذا عوامل کلیدی موفقیت پیاده­سازی برای هر دو مورد تقریباً مشابه می­باشد لذا برخی از بنادر مهم دنیا که سیستم جامعه بندری و یا تک پنجره پیاده­سازی نموده­اند، مورد بررسی قرار گرفته و به عنوان تجارب برتر برای ایجاد بندر الکترونیکی در نظر گرفته شده­اند. این بنادر عبارتند از: بندر هامبورگ در آلمان (سیستم DAKOSY)، بندر رتردام در هلند (سیستم Port Infolink)، بندر آنتورپ در بلژیک (سیستم SEAGHA)، بندر کلانگ در مالزی (سیستم PKCS) و بندر سنگاپور (سیستم Portnet)

معرفی سیستم جامع اطلاعاتی بندر هامبورگ (کشور آلمان)

در بندر هامبورگ سیستمی به نام DAKOSY  وجود دارد که توسط آن امور مورد نیاز در حیطه بندر را انجام می­دهند. این سیستم دارای ویژگیهایی بوده که در ادامه به اختصار شرح داده می­شود. اولین خدمت ارائه ‌شده توسط این سیستم، خدمت سفارش برای تخلیه بار کشتی به اسکله‌ها بود. پس از آن در سال 1984 سه خدمت جدید در زمینه ارائه لیست کالاها، اطلاع‌رسانی در مورد جابجایی کانتینرها و خروج کشتی از بندر به خدمات پروژه افزوده شد. در سال‌های بعد به تدریج خدماتی مانند ارائه تقاضای حمل و نقل، ترخیص کالا از گمرک و ورود اطلاعات مربوط به کالاهای خطرناک نیز به لیست خدمات افزوده شدند. این بندر جزء بنادر پیشرو در زمینه تدوین استانداردهای ایجاد بندر الکترونیکی محسوب می‌گردد. به کمک DAKOSY اطلاعات گمرکی از نقاط مختلف آلمان جمع‌آوری و در اختیار کاربران قرار می‌گیرد. استفاده از این سیستم برای جابجایی اسناد گمرکی اجباری شده و کلیه صادرکنندگان و واردکنندگان باید بر این اساس عمل کنند. به همین منظور، سیستم DAKOSY کلیه پیام‌ها را بین ذی‌نفعان منتقل می‌کند و ایشان می‌توانند پس از ورود به سیستم، وضعیت فعالیت‌های مربوط به سازمان خود را کنترل و پیگیری نمایند. این سیستم، کل زنجیره صادرات و واردات کالا و کانتینر را در کشور آلمان تحت پوشش قرار داده و سرعت جابجایی کالاها را افزایش می‌دهد. عمده اهداف راه‌اندازی سیستم DAKOSYدر ابتدا، جلوگیری از ورود دوباره داده‌ها، پیشگیری از بروز خطا در اسناد مبادله‌شده، صرفه‌جویی در زمان و همچنین هزینه مبادله اسناد و اطلاعات بود. در این زمان، جریان اطلاعات در بندر بسیار کند و پرهزینه بود و ترخیص کالا مدت زمان زیادی را به خود اختصاص می‌داد. امروزه در نتیجه استفاده از این سیستم، این نتایج حاصل شده است: (1) ایجاد زنجیره اطلاعاتی بین ذی‌نفعان بندری، (2) افزایش سرعت تبادل اطلاعات، (3) کاهش ورود اطلاعات، (4) افزایش کیفیت داده‌ها، (5) صرفه‌جویی در هزینه و زمان صادرات و واردات کالا و کانتینر، (6) کاهش تعداد اسناد مبادله‌شده با توجه به استانداردسازی صورت گرفته و (7) افزایش شفافیت و کنترل بر روی زنجیره حمل و نقل.

نقش DAKOSY ایجاد زنجیره‌ اطلاعاتی بین کلیه ذی‌نفعان در بندر جهت حمل و نقل سریع‌تر کالاها می‌باشد. ضمناً باید با برخی سیستم‌های دیگر در بندر ارتباط برقرار کرده و اطلاعات لازم را از آنها دریافت نماید. در بخش امنیت نیز رعایت اصول رمزنگاری در ارسال پیام‌ها از جمله کارهایی است که در این سیستم صورت گرفته و گواهینامه‌های امنیتی لازم را از مراجع تهیه گواهینامه[10] اخذ نموده است. ضمناً در معماری فنّی سیستم، پیش‌بینی استفاده از دیواره آتش[11] انجام شده است و بدین وسیله از هرگونه دسترسی غیرمجاز به شبکه جلوگیری می‌گردد.

معرفی سیستم جامع اطلاعاتی بندر رتردام (کشور هلند)

در بندر رتردام سیستمی به نام Port Infolink وجود دارد که توسط آن امور مورد نیاز در حیطه بندر را انجام می­دهند. این سیستم دارای ویژگیهایی بوده که در ادامه به اختصار شرح داده می­شود. تا اواخر سال 2004، پنج خدمت اصلی سیستم توسعه داده شد. اولین خدمتی که زودتر از مابقی خدمات توسعه داده شد، خدمت اظهارنامه گمرکی کالا بود. کاربران سیستم Port Infolink شرکت‌های کشتیرانی، ترمینال اپراتورها، اداره بندر، گمرک، سازمان دامپزشکی، بانک‌ها، شرکت‌های بیمه، راه‌آهن و شرکت‌های ریلی، شرکت‌های باربری و حمل و نقل جاده‌ای و شرکت‌های صادرات و واردات کالا می‌باشند. هر کدام از کاربران سیستم تنها می‌توانند به اطلاعات مشخصی که برای ایشان مشخص شده، دسترسی داشته باشند و دسترسی به بقیه اطلاعات، منوط به نظر تامین‌کننده اطلاعات و جلب موافقت ایشان می‌باشد. از جمله مزایای دیگر سیستم اطلاعاتی در روتردام، می‌توان به امنیت و انعطاف‌پذیری بالای آن اشاره نمود. هرگونه مشکل سخت‌افزاری در سیستم باعث نمی‌گردد تا ارائه خدمات سیستم متوقف شود. سیستم Port Infolink یک درگاه واحد تجاری را ایجاد تا سازمان‌های مرتبط با این بندر بتوانند داده‌ها و اطلاعات خود را با یکدیگر تبادل نمایند. نقش این سیستم، تسهیل و توسعه زنجیره حمل و نقل در بندر روتردام می‌باشد. سیستم Port Infolink دارای یک پایگاه داده مرکزی می‌باشد که کلیه داده‌های سیستم در آن ذخیره می‌گردد. از جمله مزایای این سیستم برای جامعه بندری روتردام به این موارد می‌توان اشاره نمود: (1) بهبود کارآیی عملیاتی، (2) کاهش هزینه‌ها، (3) سطح خدمات بالاتر، (4) برنامه‌ریزی بهتر، (5) زمان‌های گردش کوتاه‌تر و (6) اشتباهات کمتر معماری سیستم  Port Infolinkشامل دو سیستم اصلی می‌باشد. یک سیستم جهت EDI و سیستم دیگری جهت دسترسی از طریق اینترنت می‌باشد. هر دو سیستم دارای سرورهای مخصوص به خود می‌باشند و در لایه پایین‌تر به یک موتور گردش کار و در لایه آخر به پایگاه داده متصل می‌شوند. هر نوع اطلاعاتی جهت ورود و خروج از سیستم باید از یک لایه دیوار آتش عبور کند.

معرفی سیستم جامع اطلاعاتی بندر آنتورپ[12] (کشور بلژیک)

توسط سیستم SEAGHA در بندر آنتورپ امور مورد نیاز در حیطه بندر را انجام می­دهند. این سیستم دارای ویژگیهایی بوده که در ادامه به اختصار شرح داده می­شود. این سیستم که از آن تحت عنوان AGHA[13]  یاد می­شود در سال 1984 هماهنگ­کننده ورودی­های مربوط به شش شرکت دریایی معروف در بندر آنتورپ بود و هدف آن ارائه یک سیستم اطلاعاتی هماهنگ بندری بود. هدف از راه­اندازی این سیستم ارائه تسهیلاتی به جهت تبادل اطلاعات بین قسمت بازرگانی و خود بندر بود. پس ­از آن زمان این سیستم رشد کرد و به یک سیستم خدماتی بازرگانی برای بندر مبدل گشت و به SEAGHA تغییر نام پیدا کرد. این سیستم نه ­تنها یکپارچه­ساز مشتریان بندر می­باشد بلکه تمام ورودی­های مربوط به زنجیره جامعه بندری را نیز یکپارچه می­سازد. این سیستم توانایی دریافت وجوه مالی از مشتریان و یکپارچه­سازی آنها از طریق سیستم حاکمیت بندری را دارد و تمام این موارد را با زیرساخت­های مربوط به فناوری اطلاعات انجام می­دهد. از این سیستم بانک­ها، شرکت حمل ­و نقل کالا، فرستنده بار، خطوط کشتیرانی، کارگزار حمل­ونقل، شرکت­های صنعتی، مالکین کشتی­ها، کارکنان کشتی، صاحبان کشتی­های شخصی، کارگزاران ترمینال­ها، سیستم­های حمل­ و­ نقل کامیونی، اداره کل بندر و حاکمیت بندری به صورت دائم استفاده می­کنند.

سیستم  SEAGHA فراهم کننده نقطه واحد دسترسی [14]برای دسترسی اشتراکی به اطلاعات الکترونیکی داده­ای وارد ­شده می­باشد که این امکان را از طریق یک اتصال واحد فیزیکی ایجاد می­کند. سیستم SEAGHA امکان رهگیری الکترونیکی اطلاعات را برای تمام مشتریان به وجود آورده و چناچه درخواست مشتری آماده بود با ارسال پیامی به صندوق پیام­های مشتری این آمادگی را به اطلاع می­رساند. از جمله مزایای این سیستم می‌توان به موارد زیر اشاره نمود: راه­اندازی این سیستم مزایای زیادی را برای بندر آنتورپ و کارکنانش به دنبال داشته است. یکی از بزرگترین این مزایا صرفه‌جویی در زمان برای انجام امور بندری هم برای کارکنان هم برای مشتری می­باشد. چنانچه مشتری با سیستم تماسی برقرار کند کارمند مورد نظر به سرعت اطلاعات بارنامه دریایی(B/L) شخص را مورد بررسی قرار داده و به سرعت اطلاعات ضروری مورد نیاز شخص را در اختیارش قرار می­دهد. با استفاده از این سیستم تبادل اطلاعات و تعویض آنها چه از طرف کارمندان و چه از طرف مشتری بسیار آسان شده است و به راحتی امکان­پذیر می‌باشد. به ­طوری که کارمندان می­توانند همزمان پاسخگوی چند نفر در چند مکان متفاوت بوده و اطلاعات را از آنها دریافت و مستندات را ارسال نمایند.

با استفاده از سیستم پشتیبانی مقادیر خطا در سیستم جامعه بندر کاهش ­یافته است. از دیگر مزایای این سیستم امکان رهگیری سریع هم برای مشتری هم برای کارمندان بوده است به این معنی است که بندر برای ارائه اطلاعات محموله به مشتری نیازی به صرف انرژی ندارد چون این سیستم به ­طور خودکار این کار را انجام می­دهد. راه­اندازی این سیستم به علت امنیت زیاد آن باعث اجتناب از اشتباهات انجام ­شده در کنترل عبور و مرور کشتی­ها گردیده و باعث افزایش همکاری و انعطاف­پذیری بخش لجستیک بندر شده است و بازده فرآیند اجرایی در بندر را افزایش داده است. چارچوب ارائه خدمات شامل قسمت­های متفاوتی می­باشد که هرکدام خدمت خاصی را با توجه به امکانات بندر برای مشتری فراهم می­نمایند این خدمات شامل خدمات مبتنی بر وب، خدمات مربوط به قسمت گمرکات، خدمات مربوط به کارت شناسایی و خدمات مربوط به پیام­های ارسالی فی­مایبن ذی­نفعان، جامعه و حاکمیت بندری می­باشند.

معرفی سیستم جامع اطلاعاتی بندر کلانگ (کشور مالزی)

در بندر کلانگ سیستمی به نام  PKCS  وجود دارد که توسط آن امور مورد نیاز در حیطه بندر را انجام می­دهند. این سیستم دارای ویژگیهایی بوده که در ادامه به اختصار شرح داده می­شود. امروزه این بندر یکی از نمونه‌های موفق در بکارگیری سیستم اطلاعات به شمار می‌رود. خدمات نرم‌افزاری و شبکه مربوط به سیستم مزبور در این بندر به بخش خصوصی واگذار شده است.

این سیستم به صورت یکپارچه به بخش­های مختلف شناوران، حاکمیت بندری، حمل و نقل، بانک و دیگر بخشهای لجستیکی، متصل می­باشد. از دیگر خصوصیات این سیستم اتصال به قسمت اداری و اطلاعاتی گمرک می­باشد که از این طریق ذینفعان امکان ارسال مستقیم مستندات خود به قسمت بندری پیش ­از رسیدن و ترخیص کالا را کسب می­نمایند. امور مالی و وجوه ارسالی به صورت الکترونیکی از طریق شبکه دریافت می­شوند. این سیستم توانسته است با یک زیرساخت مناسب در کل مالزی شرکت‌های ذینفع را به یکدیگر متصل نماید تا آنها بتوانند به سرعت اسناد مورد نظر را با یکدیگر مبادله نمایند. از جمله مزایای این سیستم می‌توان به این موارد اشاره نمود: (1) کاهش زمان گردش کالاها از چهار روز به یک روز، (2) کاهش نرخ خطا و زمان پردازش اسناد، (3) امکان پرداخت الکترونیکی[15]، (4) ارسال و دریافت الکترونیکی اظهار­نامه­های گمرکی و (5) افزایش رضایت کاربران و ارتقاء مقام بندر در بین بنادر جهان.

بندر بزرگ کلانگ ترمینال الکترونیکی[16] خود را با استفاده از خدمات سیستمPKCS  و فن­آوری الکترونیکی توسعه داده است. ترمینال الکترونیکی از ده سیستم مختلف که با هم ارتباط مستقیم دارند تشکیل شده که باعث ایجاد بازدهی بالا در ارائه خدمات و کارکرد این سیستم شده­اند. برخی از خدمات ارائه شده توسط این سیستم عبارتند از: (1) انتقال الکترونیکی داده­ها، (2) مشاهده و دریافت اطلاعات مربوط به وضعیت شناور­ها، (3) امکان فرآیند خرید الکترونیکی و (4) سیستم الکترونیکی مانیفست­ها.

معرفی سیستم جامع اطلاعاتی بندر سنگاپور (کشور سنگاپور)

در بندر سنگاپور سیستمی به نام Portnet وجود دارد که توسط آن امور مورد نیاز در حیطه بندر را انجام می­دهند. این سیستم دارای ویژگیهایی بوده که در ادامه به اختصار شرح داده می­شود. کشور سنگاپور از جمله مناطقی است که در دنیا به صورت کامل دولت الکترونیک را پیاده‌سازی نموده است. پورتال یکپارچه پورت­نت[17] در ابتدای دهه 1990 در سنگاپور شکل گرفت. هدف از ایجاد این سیستم، برقراری ارتباط بین سازمانهای ذینفع در بندر تحت یک شبکه یکپارچه بود تا بتوانند به ­راحتی اطلاعات مورد نیاز خود را از این طریق با یکدیگر تبادل نمایند. این سیستم توانسته در سطح ملی ارتباط گسترده‌ای را با دیگر ذینفعان ایجاد نماید. بندر سنگاپور اطلاعات مسافران، شناورها و کالاهای حمل شده توسط شناورها را وارد سیستم خود می­نماید. به ­طور کلی سیستم Portnet توانسته با یکپارچه ‌نمودن فرآیند‌ها بین ذینفعان در بندر سنگاپور، علاوه بر کاهش هزینه‌ها، در دراز مدت سود مناسبی را نیز عاید ایشان نماید. مهمترین مزایای Portnet  عبارت است از: (1) افزایش دقت برنامه­ریزی برای زمان رسیدن و حرکت شناورها، (2) کاهش هزینه­­های مربوط به کارکرد اپراتورهای بارگیری و بخش بازرگانی، (3) کاهش هزینه­های تجار و ترغیب آنان به ­انجام امور تجاری از طریق بندر سنگاپور، (4) تغییرات فاحش در زمان تبادل اطلاعات و نیازهای شخصی افراد و (5) افزایش تعداد کانتینرها و مسافران بندر سنگاپور و امکان رهگیری وضعیت بار و کانتینرها.

2-1-2-  عوامل کلیدی شناسایی شده از طریق پژوهش­های موردی

عوامل کلیدی شناسایی شده از طریق پژوهش­های موردی در جدول ذیل آورده شده است.

2-1-3- شاخص کلیدی بندر الکترونیکی

مهمترین شاخص کلیدی که یک بندر الکترونیکی باید دارای آن باشد عبارت است از " کاهش هزینه­ها از طریق کاهش زمان ترخیص کانتینر و کالا در بنادر "

به منظور تدوین عوامل کلیدی موفقیت (متغیرهای مستقل)، مطالعات در دو بخش انجام و 30 شاخص و معیار تحت عنوان متغیرهای مستقل تحقیق شناسایی گردید و در قالب پرسشنامه بین 155 نفر از خبرگان و متخصصین بخشهای مختلف از قبیل فناوری اطلاعات و ارتباطات، سیستم­های جامع عملیاتی دریایی و بندری، تک پنجره واحد تجاری در سازمان بنادر و دریانوردی شامل مدیران، روسا، کارشناسان و مشاوران توزیع گردید. و فرضیه‌های تحقیق عبارت است از: (1) عوامل کلیدی موفقیت در ایجاد بنادر الکترونیکی تاثیر متفاوتی می­گذارند و (2) عوامل کلیدی موفقیت در ایجاد بنادر الکترونیکی از درجه اهمیت متفاوتی برخوردارند.

3- تجزیه و تحلیل داده‌ها

تجزیه و تحلیل اطلاعات آماری این تحقیق با نرم­افزار SPSS 21انجام گرفته است و جهت تعیین میزان حجم نمونه از جامعه آماری از فرمول کوکران استفاده شده است.

N= حجم جامعه آماری (در این پژوهش کارکنان واحدهای IT و امور بندری در تهران و بنادر کشور در نظر گرفته شده است. با توجه به بررسی­های صورت گرفته و طبق آمار رسمی این عدد حدود 260 نفر می­­باشند.)

با توجه به اینکه حجم داده­ها (تعداد پرسش­نامه­های جمع­آوری شده) بالاتر از 30 می­باشد، با توجه به قضیه حد مرکزی، توزیع جامعه آماری نرمال می­باشد. لذا جهت تبیین و تفسیر متغیرهای تحقیق، از آزمون t تک نمونه­ای با مقدار آزمون برابر عدد 3 ( Test Value = 3 ) و فاصله اطمینان 95%  (خطای0.05) استفاده شده است. در این بخش به تشریح آمار توصیفی افراد پاسخ دهنده به پرسش­نامه در جامعه آماری می­پردازیم.

64.5٪ پاسخ دهندگان مرد و 35.5٪ درصد زن می­باشند.

67.1٪ از افراد بالای 36 سال داشته­اند.

بیشتر پاسخ دهندگان دارای مدرک تحصیلی لیسانس می­باشند.

اکثر پاسخ دهندگان داری سابقه کار بیش از 15 سال بوده­اند.

بیش از 50٪ از  پاسخ دهندگان تخصص­های مرتبط با انفورماتیک داشته­اند.

74.8٪ پاسخ دهندگان کارشناس فناوری اطلاعات و بندری بوده­اند.

61.9 ٪ پاسخ دهندگان از بنادر بوده­اند.

در مرحله اول نرمال بودن داده­ها با استفاده از آزمون کولموگروف – اسمیرنوف مورد بررسی قرار گرفت و با آزمون فریدمن بررسی سوالات تحقیق و با استفاده از آزمون تی تک نمونه­ای و رگرسیون به آزمون فرضیات تحقیق پرداخته شده است. به منظور بررسی پایایی از آلفای کرونباخ[18] استفاده می­کنیم که در این آزمون متغیرهایی که احتمالاً ناهمگون هستند نیز شناسایی می­شوند.

نتیجه آزمون آلفای کرونباخ

مطابق جدول فوق، مقدار آلفای کرونباخ برای شاخص­های سازنده ابزار سنجش برابر 793/0 و  بالاتر از 70/0 می­باشد. لذا می­توان گفت که شاخص­های سنجش این محور از پایایی مناسبی برخوردار می­باشد. در صورتی که eff1 (کاهش هزینه­ها از طریق کاهش زمان ترخیص کانتینر و کالا در بنادر ) را به عنوان متغیر وابسته و Q1 تا Q30 را متغیرهای مستقل در نظر بگیریم و از روشStepwise برای برازش مدل استفاده نمائیم، خواهیم داشت:

جدول ذیل نحوه ورود متغیرها در مدل را نشان می­دهد که به ترتیب در مدل اوّل عواملQ30  در مدل باقی مانده و در مدل دو Q21 به مدل اضافه شده همین طور در مدل­های سوم و چهارم و پنجم به ترتیب با توجه به R مدل عوامل Q22 و ... و Q8 وارد مدل شده است.

نحوه ورود متغیرها در مدل اول

آزمور نرمال بر روی باقیمانده­های مدل برازش

با توجه به آزمون کولموگروف- اسمیرنوف و شاپیرو- ویلک مشخص می­شود که باقیمانده­های مدل داری توزیع نرمال می­باشد. با توجه به اینکه آزمون نرمال مورد تائید قرار گرفت، دیگر نمی­توان از آزمون فریدمن برای رتبه بندی استفاده کرد. بدین منظور از ضرایب رگرسیونی استفاده می­گردد.

با توجه به اینکه سطح معناداری برای متغیرهای تحقیق بزرگتر از 05/0 است پس فرض  تائید می­شود و نتیجه می­گیریم که داده­های جمع­آوری شده برای متغیرهای تحقیق آن نرمال است. بر همین اساس مدل 8 بهترین مدل است چرا که دارای                         می­باشد.

 Model1 :

 Model2 :

 Model3 :

 Model4 :

 Model5 :

 Model6 :

Model7 : 

Model8 : 

برای هریک از مدلهای1 تا 8 آزمون ضرایب مدل را انجام داده که با توجه به آمارهT  برای ضرایب و مقدار sig می­توان گفت که مدلها مناسب می­باشند. همچنین مدل 8 به عنوان بهترین مدل انتخاب و به صورت ذیل در نظر گرفته می­شود.

3-1- رتبه­بندی و جمع­بندی بررسی تاثیر متغیرهای مستقل بر متغیر وابسته eff1

همانطور که ملاحظه می­شود برای متغیرهای "پوشش کامل عملیات بندری" ، "زیرساخت سخت‌افزاری" ،  "زیرساخت شبکه­ای و اینترنت" ، "یکپارچگی بین سیستم­های اطلاعاتی ذی­نفعان بندری" ، "تامین اعتبار مورد نیاز" ، "زیرساخت نرم‌افزاری" ، "اراده سیاسی، سیاست­ها و قوانین سازمانی" و "ایجاد انگیزه و مشارکت کاربران و عدم مقاومت آنان در اجرا" مقدار ANOVA (sig) کمتر از 0.05 (پنج صدم) می­باشد که نشان دهنده وجود رابطه خطی میان عوامل ذکر شده و کاهش هزینه­ها از طریق کاهش زمان ترخیص کانتینر و کالا در بنادر می­باشد. مقدار R Square برابر  0.906 می­باشد که بیانگر این مطلب است که 90.6٪  تغییرات فاکتور کاهش هزینه­ها از طریق کاهش زمان ترخیص کانتینر و کالا در بنادر تحت تاثیر متغیرهای فوق می­باشد.

3-1-1- آزمون ضرایب مدل اوّل

معادله خط رگرسیون را نیز به صورت ذیل نشان می­دهیم:

3-1-2-  آزمون ضرایب مدل دوّم

معادله خط رگرسیون را نیز به صورت ذیل نشان می­دهیم:

3-1-3- آزمون ضرایب مدل سوّم

معادله خط رگرسیون را نیز به صورت ذیل نشان می­دهیم:

4- نتیجه‌گیری

در این قسمت نتایج و دست­آوردها جهت تائید یا رد فرضیه­های تحقیق ارائه می­گردد. همانگونه که بیان گردید این تحقیق شامل دو فرضیه اصلی است:

فرضیه اول: عوامل کلیدی موفقیت در ایجاد بنادر الکترونیکی تاثیر متفاوتی می­گذارند. فرضیه دوم: عوامل کلیدی موفقیت در ایجاد بنادر الکترونیکی از درجه اهمیت متفاوتی برخوردارند. 30 عامل کلیدی شناسایی شدند که در ادامه بر اساس نتایج آزمونهای انجام شده نشان خواهیم داد که کدامیک از عوامل بر موفقیت ایجاد بندر الکترونیکی در ایران تاثیر بیشتری می­گذارند.

4-1- آزمون فرضیات فرعی مدل اول (eff1)

بر اساس مدل برآورد شده و آزمون ضرایب مدل اول نتایج ذیل را خواهیم داشت:

خلاصه نتایج آزمون فرضیات فرعی مرتبط با مدل اول (eff1)

به عنوان مثال یک واحد افزایش متغیر مستقلQ30  به میزان  0.399بر روی متغیر وابسته (eff1) اثر مثبت می­گذارد. در واقع تاثیر مثبت این متغیر بر مدل مشخص می­شود. یعنی با افزایش متغیر مستقل، متغیر وابسته افزایش پیدا می­کند. در واقع مثبت بودن همبستگی متغیر وابسته و مستقل در مدل مشخص می­شود. در نتیجه فرضیه فرعی فوق رد نمی­گردد.

4-2- آزمون فرضیات فرعی مدل دوّم (eff2)

بر اساس مدل برآورد شده و آزمون ضرایب مدل دوم نتایج ذیل را خواهیم داشت:

خلاصه نتایج آزمون فرضیات فرعی مرتبط با مدل اول (eff2)

به عنوان مثال یک واحد افزایش متغیر مستقل  Q25 به میزان 0.13  بر روی متغیر وابسته (eff2) اثر منفی می­گذارد. در واقع تاثیر منفی این متغیر بر مدل مشخص می­شود. یعنی با کاهش متغیر مستقل، متغیر وابسته افزایش پیدا می­کند. در واقع منفی بودن همبستگی متغیر وابسته و مستقل در مدل مشخص می­شود. در نتیجه فرضیه فرعی فوق رد نمی­گردد.

4-3- آزمون فرضیات فرعی مدل سوم (eff3)

بر اساس مدل برآورد شده و آزمون ضرایب مدل سوم نتایج ذیل را خواهیم داشت:

جدول ‏5‑3  خلاصه نتایج آزمون فرضیات فرعی مرتبط با مدل اول (eff3)

به عنوان مثال یک واحد افزایش متغیر مستقل Q16 به میزان 0.48 بر روی متغیر وابسته (eff3) اثر مثبت
می­گذارد. در واقع تاثیر مثبت این متغیر بر مدل مشخص می­شود. یعنی با افزایش متغیر مستقل، متغیر وابسته افزایش پیدا می­کند. در واقع مثبت بودن همبستگی متغیر وابسته و مستقل در مدل مشخص می­شود. در نتیجه فرضیه فرعی فوق رد نمی­گردد.با توجه به توضیحات ارائه شده در مجموع 18 فرضیه فرعی مندرج در بندهای فوق بر سه متغیر وابسته تحقیق (eff1= کاهش هزینه­ها از طریق کاهش زمان ترخیص کانتینر و کالا در بنادر، eff2= یکپارچگی سیستم­های عملیاتی، روان­سازی و مدیریت یکپارچه فرآیند ارائه و تسهیم اطلاعات میان ذینفعان سیستم در محیط بندر و eff3= بهبودسازی در اتوماسیون فرایندهای کسب و کار و تسریع در امور اظهار و ترخیص کالا) تاثیر می­گذارند. بنابراین دو فرضیه اصلی تحقیق یعنی "عوامل کلیدی موفقیت در ایجاد بنادر الکترونیکی تاثیر متفاوتی می­گذارند" و "عوامل کلیدی موفقیت در ایجاد بنادر الکترونیکی از درجه اهمیت متفاوتی برخوردارند" رد نمی­گردند. متغیرهای مستقل دیگر به دلیل اینکه p-value آنها بالاتر از 0.05 (پنج صدم) می­باشد مورد تایید قرار نگرفته­اند.

در این تحقیق، تجارب پنج بندر برتر کانتینری دنیا در حوزه فن­آوری اطلاعات و ایجاد بنادر الکترونکیی مورد بررسی قرار گرفته و با بررسی نتایج مطالعات تطبیقی و استفاده از ادبیات و مدل‌های علمی موجود در زمینة به‌کارگیری فناوری اطلاعات و ارتباطات، راهکار توسعه در قالب طرح عملیاتی که خدمات، استانداردها و قوانین را در کنار ذی‌نفعان تجارت الکترونیکی قرار می‌دهد، در بنادر کانتینری ایران پیشنهاد شده است. در صورت ایجاد درگاه ملی تجارت به ‌صورت کاربردی، می‌توان با اتصال خدمات این مدل به پرتال درگاه ملی تجارت، پنجره واحد تجاری در بنادر  ایران ایجاد نمود.

با ایجاد پنجره واحد تجاری در بنادر، کلیه ذی نفعان به یک مرکز اطلاعات وارد و از همان مرکز اطلاعات می­گیرند و این مهم موجب می­گردد تا یک مدیریت یکپارچه ولی همه جانبه از سوی کلیه ذی­نفعان که همانا سازمانهای مختلف در حوزه حمل و نقل کالا در بنادر می باشند صورت گیرد. اگر کل مجموعه جامعه بندری را یک سازمان تصور نمائیم و پنجره واحد را در سطح این سازمان  پیاده­سازی نماییم در عمل ارتفاع هرم ساختار کوتاه شده و  از حالت عمودی به صورت افقی در می­آید و مدیریت و کنترل بر فعالیتهای این سازمان عظیم تسهیل و یکپارچه می­گردد. اطلاعات به راحتی در اختیار ک لیه کاربران و ذی نفعان قرار می­گیرد. مدیریت و نظارت از حالت متمرکز خارج شده و به لایه­های پایین­تر منتقل خواهد شد.

‌سیستم جامعه بندری به عنوان یک راهکار جهانی و شناخته‌شده برای ایجاد بنادر الکترونیکی بوده که توانسته پاسخگوی نیازهای مطرح‌شده از سوی بنادر باشد و بستری امن و سریع برای ارتباط میان ذی‌نفعان جامعه بندری و مشتریان بنادر را ایجاد نماید. از جمله نکات مهمی که در مورد این راهکار می‌توان عنوان کرد، کاهش هزینه‌های مدیریت عملیات و لجستیک برای بنادر کشور می‌باشد. مسئلة کاهش هزینه‌ها امری مهم به‌شمار می‌رود. درآمد بنادر از امور لجستیک و جابه‌جایی کالاها حاصل می‌شود، پس هرچه بتوان در هزینه‌های جاری صرفه ‌جویی نمود، در واقع درآمد نهایی بندر افزایش خواهد یافت. در حقیقت، پیاده‌سازی سیستم جامعه بندری باعث می‌گردد تا جابجایی‌های بیهوده کاهش پیدا کند، ترمینال‌ها و انبارها از زمان ورود و خروج کالاها و کانتینرها و کامیون‌ها و قطارها مطلع شوند و بتوانند با برنامه‌ریزی صحیح، خدمات خود را به نحو موثری در اختیار مشتریان خود قرار دهند.

از دیگر نکات بارزی که سیستم جامعه بندری به ارمغان می‌آورد، می‌توان به ایجاد یکپارچگی اطلاعاتی بین تمامی ذی‌نفعان در بندر اشاره نمود. به کمک سیستم جامعه بندری، بسیاری از داده‌هایی که هر سازمان مجبور است وارد سیستم‌های خود نماید، کاهش می‌یابد و سازمان‌ها می‌توانند داده‌های تکراری را از طریق انباره داده سیستم جامعه بندری دریافت کنند. بدین صورت افزونگی داده‌ها میان سیستم‌های عملیاتی ذی‌نفعان کاهش می‌یابد.

مشتریان می‌توانند کلیه خدمات الکترونیکی مربوطه را از طریق یک درگاه دریافت نموده و بدون نیاز به مراجعه به وب سایت‌های مختلف، تنها با مراجعه به یک آدرس مشخص بر روی اینترنت، از کلیه خدمات الکترونیک ارائه‌شده استفاده و اسناد مورد نیاز را ارسال و دریافت کنند و داده‌های مورد نیاز خود را دریافت و تحلیل نمایند.