1- مقدمه

امروزه هیچ‌کس بر نقش حیاتی حمل‌ونقل دریایی در اقتصاد کشور تردیدی ندارد. تخلیه و بارگیری 60 درصد ارزش کل تجاری کشور در بنادر بیانگر اهمیت حمل‌ونقل دریایی در اقتصاد خرد و کلان کشور است (حسن‌زاده محمدی، 1390). بنادر به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز اقتصادی و صنعتی و رشد و شکوفایی هر کشور مطرح است. عملکرد بنادر در الگوی توسعه‌ای یک کشور واقعیتی انکارناپذیر به شمار می‌آید (یوسفی، 1385). به‌زعم اکثر اقتصاددانان، عامل اصلی توسعه نیافتگی بسیاری از کشورها عدم دسترسی به راه‌ها و شبکه حمل‌ونقل است و بنادر عمده‌ترین و شاید اساسی‌ترین بخش شبکه حمل‌ونقل کشورها را تشکیل می‌دهند (میزبان، 1384).

حمل‌ونقل دریایی بخشی از زنجیره کلی یا یکپارچه حمل‌ونقل است، به این دلیل سایر وسایل حمل‌ونقل بعد از حمل‌ونقل دریایی کالا درگیر مسئله جابجایی کالا می‌شوند. به‌عنوان‌مثال جاده، راه‌آهن، آبراهه‌های داخلی و یا ترکیبی از آنها که این فرایند را به‌عنوان نظریه حمل‌ونقل چندوجهی می‌شناسیم. درزمینهٔ حمل‌ونقل چندوجهی، ارتباط مناسب بین انواع مختلف حمل‌ونقل، الزامی است. امروزه، سازمان‌دهی مناسب این ارتباط را که به معنای حداقل اتلاف زمان در حمل‌ونقل کالا از یک وسیله حمل به‌وسیله دیگر است، از دیگر وظایف مهم بندر می‌شناسند. بر اساس این نظریه، بنادر به‌عنوان اولین مکان باید ارتباط کارآمد پس‌کرانه را سامان دهند. وجود ارتباط قوی بین بندر و پس‌کرانه آن برای حفظ موقعیت بندر در تجارت کاملاً رقابتی بین‌المللی، از اهمیت حیاتی برخوردار است (قیصری و حمیدی،1384). هر بندر جهت نگه‌داشتن موقعیتش در بازار باید خودش را در رقابت بیشتر از بنادر رقیبش بالا ببرد؛ و به‌طور خاص باید به نیازهای مختلف جدیدی از خطوط کشتیرانی پاسخ دهد و تلاش کند که با محیط در حال تغییرش هماهنگ شود که بدون این تغییرات ممکن است به‌وسیله رقیب کنار گذاشته شود یا بعد از او قرار گیرد (Chang Et al, 2008).

بنادر همواره نقش کلیدی در حمل‌ونقل بین‌المللی کالا و توسعه اقتصادی کشور داشته‌اند. ازاین‌رو توجه به برنامه‌ریزی مناسب در بنادر تأثیر زیادی در خدمات‌رسانی بهتر به خطوط کشتیرانی و حمل‌ونقل به‌موقع کالا دارد. در این جهت هرچه تلاش در جهت جذب کشتی بیشتر باشد بازخورد آن موجب رونق اقتصادی بندر و منطقه خواهد شد. عوامل زیادی در سطح فعالیت یک بندر نقش دارند که به دو جزء تحت کنترل و خارج از کنترل تقسیم می‌شوند. عوامل تحت کنترل عبارت‌اند از میزان عمق کانال ورودی، وجود تجهیزات، امکانات و... از عوامل خارج از کنترل نیز می‌توان به ادارات گمرک، قرنطینه، گذرنامه، استاندارد و شرکت‌های حمل‌ونقل زمینی اشاره کرد. در این تحقیق بر آنیم تا ابتدا عوامل مؤثر در کاهش مزایای رقابتی بندر نوشهر را شناسایی نماییم، سپس با کشف ارتباطات میان آنها، وزن و اهمیت هر یک را به دست آوریم. درنهایت بر اساس تحلیل روابط و وزن‌های به‌دست‌آمده، راهکارهای مناسب جهت بهبود وضعیت این بندر در میان رقیبان می‌توانند ارائه شوند.

1-1- اهداف پژوهش

هدف از این تحقیق بررسی درستی یا نادرستی فرضیه‌های زیر بوده است (1) توانمندی بندر نوشهر در کسب و حفظ مزیت‌های رقابتی در کاهش هزینه‌های تمام‌شده کالا و رغبت صاحبان کالا در پهلوگیری کشتی‌های تجاری نقش داشته و باعث ارتقای جایگاه آن در میان دیگر بنادر تجاری شمال کشور هست، (2) تمامی عوامل مؤثر در مزایای رقابتی بندر نوشهر دارای وزن و نقش یکسانی در ارتقا عملکرد بندر نمی‌باشند (3) استفاده از روش‌‌های مبتنی بر روش‌های شناختی می‌تواند در تشخیص عوامل مهم و کلیدی و کسب مزیت رقابتی نقش اساسی داشته و کمک نماید تا با صرف حداقل هزینه و انرژی ممکن عملکرد بندر به نحو ‌چشم‌گیری ارتقا یابد. این تحقیق شامل (الف) شناسایی عوامل مؤثر بر کسب و حفظ مزایای رقابتی بندر نوشهر با استفاده از نظرات خبرگان، (ب) تدوین روابط بین این عوامل، وزن و اهمیت نقشی که ایفا می‌نمایند، (ج) تعیین راهکارهای مناسب برای ارتقا وضعیت مزایای رقابتی بندر و (د) پیاده‌سازی راه‌حل‌های پیشنهادی در بندر نوشهر هست.

1-2- پیشینه پژوهش

چانگ و همکارانش در مقاله‌ای با عنوان عامل‌های انتخاب بندر به‌وسیله خطوط کشتیرانی تلاش کردند، عامل‌های مؤثر در انتخاب بندر از سوی شرکت‌های کشتیرانی را بررسی نمایند و 6 متغیر را که در این تصمیم‌گیری تأثیر دارند یعنی حجم کالای محلی، هزینه‌های جابجایی پایانه، در دسترس بودن اسکله، موقعیت بندر، حجم انتقال و ارتباطات و تغذیه‌کننده‌ها، در نظر گرفتند. سپس با استفاده از روش تجزیه‌وتحلیل عامل‌های اکتشافی^[1] پنج عامل مثل تسهیلات بندر، توان عملیاتی یا فیزیکی بندر، وضعیت عملیاتی خطوط کشتیرانی، قابلیت بازاریابی و هزینه‌های بندری استخراج شد. درنتیجۀ این مقاله عنوان شد؛ اگر اپراتور بندری می‌خواهد خطوط کشتیرانی را به سمت بندر خود جذب کند نیاز به بهبود مستمر محیط کلی برای سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی و انگیزه کافی برای تولیدکنندگان محلی و تهیه‌کنندگان خدمات لجستیکی است که عملیاتشان را در آن بندر انجام دهند، بنادر هاب و بنادر مشتاق به هاب شدن باید توجه بیشتری به خدمات ارزش‌افزوده کامل و حداقل کردن هزینه برای خطوط کشتیرانی داشته باشند (Chang Et al, 2008).

تای و هوآنگ مقاله‌ای با عنوان تحلیل انتخاب بندر هاب برای مسیرهای کانتینری در آسیای شرقی ارائه کردند که در آن با آنالیزی از عملکرد بنادر هاب منطقه آسیای شرقی و تغییر مسیرهای اصلی در حال گسترش بر پایه داده‌های آماری عملیات بندری، شکاف‌های عرضه و مسیرهای عملیاتی اصلی خطوط کشتیرانی، عامل‌های مؤثر در انتخاب بندر به‌وسیله خطوط کشتیرانی را موردپژوهش قراردادند. بر اساس تحلیل داده‌های جمع‌آوری‌شده جریان سنگین کانتینری میان آسیای شرقی و آمریکای شمالی در بازار خطوط کشتیرانی جهانی وجود دارد. درنتیجه این بررسی‌ها نشان می‌دهد 18 عامل بر انتخاب بندر هاب تأثیرگذارند که مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از جابه‌جایی اثربخش، آبخور^[2] و اسکله، مقصد کالا در داخل کشور، تکرار مسیر و کاهش هزینه عملیاتی (Tai & Hwang, 2005).

تانگزان مقاله‌ای با عنوان انتخاب بندر و کرایه حمل را موردبررسی قرار داده و در چشم‌انداز نیروی زنجیره تأمین در حال رشد و مطالعات تجربی بسیار محدود روی انتخاب بندر از منظر کرایه حمل فرستنده؛ در تلاش است تا عوامل اساسی دخیل در انتخاب بندر از منظر کرایه حمل فرستنده‌های آسیای جنوبی، روش تصمیم‌گیری آنها و فرایند انتخاب بندر پیامدهای سیاسی برای اپراتورهای بندر و صاحبان بندر را تخمین بزند. درنتیجه بهره‌وری به‌عنوان مهم‌ترین عامل شناخته شد که به‌دنبال آن تکرار حمل دریایی، زیرساخت و مکان مناسب قرار می‌گیرد. این انتخاب یک فرایند دومرحله‌ای و پیچیده است و رویکرد جدیدی که بنادر را در قالب زنجیره تأمین مدل‌سازی می‌کند، پشتیبانی می‌نماید (Tongzon, 2009).

2- روش تحقیق

در علم تصمیم‌گیری که در آن انتخاب یک راهکار از بین راهکارهای موجود و یا اولویت‌بندی راهکارها مطرح است،‌ چند سالی است که روش‌های تصمیم‌گیری با شاخص‌های چندگانه[3] جای خود را بازکرده‌اند. از این میان روش تحلیل سلسله مراتبی بیش از سایر روش‌ها در علم مدیریت مورداستفاده قرارگرفته است. فرایند تحلیل سلسله مراتبی یکی از معروف‌ترین فنون تصمیم‌گیری چندمنظوره است که اولین بار توسط توماس ال. ساعتی عراقی الاصل در دهه 1970 ابداع گردید. این تکنیک منعکس‌کننده رفتار طبیعی و تفکر انسانی است، مسائل پیچیده را بر اساس آثار متقابل آنها موردبررسی قرار می‌دهد، آنها را به شکلی ساده تبدیل نموده و به حل آن می‌پردازد. (قدسی پور، 1381)

به‌کارگیری این روش مستلزم چهار قدم عمده است (1) مدل‌سازی: در این قدم، مسئله و هدف تصمیم‌گیری به‌صورت سلسله مراتبی از عناصر تصمیم که باهم در ارتباط می‌باشند، درآورده می‌شود. عناصر تصمیم شامل «شاخص‌های تصمیم‌گیری» و «گزینه‌های تصمیم» است. فرایند تحلیل سلسله مراتبی نیازمند شکستن یک مسئله با چندین شاخص به سلسله مراتبی از سطوح است. سطح بالا بیانگر هدف اصلی فرایند تصمیم‌گیری است. سطح دوم، نشان‌دهنده شاخص‌های عمده و اساسی که ممکن است به شاخص‌های فرعی و جزئی‌تر در سطح بعدی شکسته شود، است. سطح آخر، گزینه‌های تصمیم را ارائه می‌کند، (2) مقایسات زوجی: انجام مقایساتی بین گزینه‌های مختلف تصمیم،‌ بر اساس هر شاخص و قضاوت در مورد اهمیت شاخص تصمیم با انجام مقایسات زوجی، بعد از طراحی سلسله‌مراتب مسئله تصمیم، تصمیم‌گیرنده باید مجموعه ماتریس‌هایی که به‌طور عددی اهمیت یا ارجحیت نسبی شاخص‌ها را نسبت به یکدیگر و هر گزینه تصمیم را با توجه به شاخص‌ها نسبت به سایر گزینه‌ها اندازه‌گیری می‌نماید، ایجاد کند. این کار با انجام مقایسات دوبه‌دو بین عناصر تصمیم (مقایسه زوجی) و از طریق تخصیص امتیازات عددی که نشانگر ارجحیت یا اهمیت بین دو عنصر تصمیم است، صورت می‌گیرد. برای انجام این کار معمولاً از مقایسه گزینه‌ها با شاخص‌های iام نسبت به گزینه‌ها یا شاخص‌های jام استفاده می‌شود که در جدول (1) نحوه ارزش‌گذاری شاخص‌ها نسبت به هم نشان داده‌شده است (مهرگان، 1383)، (3) محاسبات وزن‌های نسبی: تعیین وزن عناصر تصمیم نسبت به هم از طریق مجموعه‌ای از محاسبات عددی. قدم بعدی در فرایند تحلیل سلسله مراتبی انجام محاسبات لازم برای تعیین اولویت هر یک از عناصر تصمیم با استفاده از اطلاعات ماتریس‌های مقایسات زوجی است. خلاصه عملیات ریاضی در این مرحله به‌صورت زیر است: مجموع اعداد هر ستون از ماتریس مقایسات زوجی را محاسبه کرده، سپس هر عنصر ستون را بر مجموع اعداد آن ستون تقسیم می‌کنیم. ماتریس جدیدی که به این صورت به‌ دست می‌آید، «ماتریس مقایسات نرمال شده» نامیده می‌شود. میانگین اعداد هر سطر از ماتریس مقایسات نرمال شده را محاسبه می‌کنیم. این میانگین وزن نسبی عناصر تصمیم با سطرهای ماتریس را ارائه می‌کند و (4) ادغام وزن‌های نسبی: به‌منظور رتبه‌بندی گزینه‌های تصمیم، در این مرحله بایستی وزن نسبی هر عنصر را در وزن عناصر بالاتر ضرب کرد تا وزن نهایی آن به دست آید. با انجام این مرحله برای هر گزینه، مقدار وزن نهایی به دست می‌آید (همان منبع).

جدول (1): ارزش‌گذاری شاخص‌ها نسبت به هم

3- تجزیه‌وتحلیل داده‌ها

برای اجرای این تحقیق با استفاده از روش سلسله مراتبی در ابتدا پس از مرور ادبیات موضوع به کمک پرسشنامه و مصاحبه، نقطه نظرات خبرگان در خصوص مهم‌ترین عوامل مؤثر در اثرگذاری کسب مزایای رقابتی بندر نوشهر دریافت گردید. پس از شناسایی عوامل مؤثر و دسته‌بندی آن ارتباطات بین آنها به‌صورت سلسله‌مراتب به‌دست‌آمده آمد (جدول 2) و ماتریس مقایسات زوجی تشکیل و بر اساس قضاوت شهودی امتیازدهی شد (جدول‌های 3 تا 12). پس از نرمال‌سازی ماتریس‌ها وزن هر عامل محاسبه گردید. سپس با ضرب هر عامل در عامل بالاسری وزن نهایی محاسبه شد. اوزان نهایی عامل‌ها در جدول شماره 13 آمده است. در انتها با شناخت و رتبه‌بندی عوامل مؤثر امکان تحلیل و ارائه مناسب‌ترین راهکارها برای رساندن بندر به وضعیت مناسب آن ازنظر مزایای رقابتی مابین دیگر بنادر شمال کشور فراهم شد. درنتیجه با توجه به اولویت و درجه اهمیت پیشنهاد‌هایی در خصوص بهبود وضعیت بندر نوشهر ارائه شد.

جدول (2):عوامل مؤثر در جذب و پهلو دهی کشتی در بنادر- عوامل تحت کنترل

ماتریس به‌دست‌آمده ازنظر خبرگان به شرح جداول زیر است.

جدول (3): ماتریس شماره 1 عملکرد بندر

جدول (4): ماتریس شماره 2 عوامل تحت کنترل

جدول (5): ماتریس شماره 3 کیفیت خدمات ارائه‌شده

جدول (6): ماتریس شماره 4 کیفیت خدمات بندری

جدول (7): ماتریس شماره 5 امکانات و تجهیزات موجود

جدول (8): ماتریس شماره 6 عوامل خارج از کنترل

جدول (9): ماتریس شماره 7 موقعیت جغرافیایی بندر

جدول (10): ماتریس شماره 8 وجود پایانه حمل‌ونقل

جدول (11): ماتریس شماره 9 تسهیل و تسریع خدمات جانبی سازمان‌های مرتبط

جدول (13) اوزان نهایی عامل‌های مؤثر

4- نتیجه‌گیری

در این تحقیق عوامل مؤثر برجذب و پهلو دهی کشتی در بندر نوشهر میان بنادر شمال کشور موردبررسی قرار گرفت. در ابتدا پس از مروری بر پیشینه پژوهش، مطالعات کتابخانه‌ای انجام و نظرات خبرگان حاضر در بندر نوشهر جمع‌آوری شد. در مصاحبه به دودسته سؤال پاسخ داده شد. سؤال اول به شناسایی عوامل مؤثر پرداخته و در بخش دوم وضعیت بندر نوشهر ازنظر نقاط ضعف و قوت موردبحث قرار گرفت. درنتیجۀ این مصاحبه‌ها کلیه عواملی که در عملکرد هر بندر در جذب صاحبان کشتی و کالا تأثیر دارد شناسایی شد. این عوامل را می‌توان به دودسته تقسیم کرد عواملی که تحت کنترل بندر هستند و عواملی که خارج از حیطه کنترل بندر در جذب مشتریان تأثیر دارند. از عوامل تحت کنترل می‌توان به کیفیت خدمات ارائه‌شده، امکانات و تجهیزات موجود در بندر، رژیم حقوقی حاکم بر بندر، عمق کانال و حوضچه، قابلیت پذیرش هر نوع کشتی، زمان انتظار کشتی، تکریم مشتری و بوروکراسی اداری نام برد. عوامل خارج از کنترل نیز شامل موقعیت جغرافیایی بندر، پایانه حمل‌ونقل زمینی، تسهیل و تسریع خدمات جانبی، سازمان‌های مرتبط، تسهیلاتی که پس از بندر وجود دارد، وجود دستگاه‌های متنوع حمل‌ونقل و وجود موقعیت‌های سرمایه‌گذاری در بندر است. پس از شناسایی کلیه عوامل، دسته‌بندی‌شده و روابط بین آنها شناسایی و در قالب نمودار سلسله‌مراتب ارائه شد.

 سپس بر اساس روش تحقیق در نظر گرفته‌شده که روش تحلیل سلسله‌مراتب است، عوامل بر اساس قرار گرفتن در نمودار به‌صورت دو به‌دو باهم و با عوامل بالاسری در ماتریس‌هایی مورد مقایسه قرار گرفتند. اعداد ماتریس‌ها نیز بر اساس قضاوت شهودی و با توجه به شرایط و موقعیت بندر نوشهر تعیین شد. پس از نرمال‌سازی ماتریس‌ها و انجام محاسبات موردنیاز وزن هر یک از عوامل به دست آمد. درنتیجه و بر اساس اوزان به‌دست‌آمده، قیمت خدمات بندری، اراضی پس‌کرانه مناسب، نرخ کرایه حمل جاده‌ای مهم‌ترین عوامل با بیشترین تأثیرگذاری جهت بندر نوشهر در کسب مزیت رقابتی شناسایی شدند که پیشنهاد‌هایی جهت بهبود آنها ارائه می‌گردد.

با توجه به اولویت‌بندی انجام‌شده و مشکلات شناسایی‌شده، پیشنهاد‌ها زیر جهت ایجاد جذابیت بندر نوشهر جهت صاحبان کالا و کشتی ارائه می‌گردد (1) اقدام به ایجاد پایانه دوم بندر به جهت ایجاد رقابت میان اپراتور پایانه‌ها آنان در جذب کشتی و کالا، (2) ارائه دلایل توجیهی کافی به سازمان بنادر و دریانوردی مبنی بر عدم امکان استفاده از توان کامل عملیاتی بندر نوشهر و اخذ تخفیفات تعرفه‌ای در خصوص کالا و کشتی، (3) ارائه دلایل توجیهی کافی به مسئولین شهری و استانی در خصوص عواقب ناشی از عدم جذب کشتی همچون کاهش اشتغال، در جهت اخذ تخفیف در حقوق و عوارض گمرکی، (4) تهیه قرارداد اپراتور پایانه به‌طوری‌که ارائه تخفیفات در هزینه‌های اخذشده‌ای که سهم اپراتور است مشکلی برایش ایجاد نکند (نیمه‌دولتی بودن اپراتور بندر نوشهر مانع از تخفیفات شده است) و می‌توان بازاریابی را در قرارداد به‌طور شفاف ذکر کرد، (5) تسریع در تملک اراضی ملی پشتیبانی 200 هکتاری جهت ایجاد بندر خشک، (6) تسریع در احداث راه دسترسی به کمربندی و بندر خشک، با حل مشکل عبور جاده از باغ اکولوژی شهرستان نوشهر (7) تسهیل در جذب سرمایه‌گذار احداث انبار با توجه به استحصال اراضی و وجود فضای ساخت 6 انبار سرپوشیده در طرح جانمایی مصوب بندر، (8) تسهیل در جذب سرمایه‌گذار ساخت کارخانه جهت ایجاد ارزش‌افزوده و گام برداشتن به سمت بنادر نسل بالاتر، (9) شناسایی صاحبان کالایی که بیشترین کالا را به بندر می‌آورند و دعوت از ایشان به جهت ساخت انبار، (10) شناسایی کالاهایی که در منطقه مرکزیت دارند همچون مرکبات و تلاش جهت ایجاد کارخانه‌ها فرآوری آنها، (11) برگزاری جلسات با اداره کل پایانه‌های استان، شرکت‌های حمل‌ونقل زمینی، بررسی و تعیین قیمت حمل کالا بر اساس تن بر کیلومتر به جهت نظارت بر نرخ کرایه و اصلاح قیمت‌ها، (12) توجیه مسئولین استانی، اداره کل پایانه‌های استان و سازمان تعزیرات حکومتی در خصوص کاهش کرایه حمل‌ونقل زمینی از بندر نوشهر، در خصوص اینکه نرخ کرایه حمل بیشتر از بندر نوشهر به علت بعد مسافت در مقایسه با بندر مجاور استان باعث عدم حضور صاحبان کالا در این بندر شده و از تبعات آن کاهش اشتغال افراد (به‌عنوان‌مثال رانندگان) در این منطقه است، (13) تلاش جهت تسریع در ایجاد پایانه حمل‌ونقل در غرب استان مازندران و (14) انجام بررسی اثرات اقتصادی و طرح توجیهی منافع حاصل از اتمام آزادراه تهران شمال برای کشور از جهت کاهش زمان، هزینه‌ها، استهلاک وسایل نقلیه و سوخت و افزایش سرعت ارسال مواد اولیه به مبادی مصرف و یا مراکز تولید، در خصوص کالاهایی که از بندر نوشهر خارج می‌شوند.