1- مقدمه

راهکارهای متعددی برای افزایش ایمنی بنادر توسط سازمان‌های بین‌المللی پیشنهاد شده است که کنترل و بازرسی کشتی‌ها یکی از این راهکارها می‌باشد. کنترل و بازرسی کشتی معمولاً به دو صورت است. کشتی‌هایی که قصد ترک بندر را دارند که معمولاً در کنار اسکله پهلو می‌گیرند و کشتی‌هایی که قصد ورود به بندر را دارند (کاریو و ولف، 2015). جهت بالا بردن سطح ایمنی شناورها و حفاظت از محیط زیست و همچنین متمایز نمودن شناورهای غیراستاندارد از استاندارد پس از ورود شناور‌ها به بندر با اولویت‌بندی و انتخاب این شناورها اقدام به کنترل و بازرسی آنها می‌گردد (اینترکارگو، 2000). افسر کنترل و بازرس شخصی است که از طرف مرجع دریایی جمهوری اسلامی ایران مجاز به انجام بازرسی بر روی شناور می‌باشد و منحصرا در برابر سازمان پاسخگو می‌باشد (هاشمی، 1392).

مهم‌ترین وظایف و مسئولیت‌های این افسر شامل کنترل و بازرسی گواهینامه‌های ایمنی کشتی بر اساس کنوانسیون‌های بین­المللی، کنترل مدارک لازم جهت تخلیه زائدات نفتی و تجهیزات مربوطه به‌منظور جلوگیری از آلودگی آب‌های تحت حاکمیت توسط کشتی بر اساس کنوانسیون مارپل، جلوگیری از خرابی کشتی­هایی که ایمنی و دریانوردی آنها به خطر خواهد افتاد و یا موجب آلودگی محیط زیست دریایی خواهند شد و مشخص نمودن معایب و نواقص موجود و تکمیل فرم‌های موجود می‌باشد (رئیسی و همکاران، 1391).

برای یکپارچگی عملیات کنتــرل و بازرســی کــشتی‌ها تفاهم‌نامه­های مهم بین‌المللی منعقد شده است که مهم‌ترین آنها، تفاهم‌نامه اقیانوس هند می‌باشد که کشور ما نیز عضو این تفاهم‌نامه است. طبق این تفاهم‌نامه، کنتــرل و بازرســی کــشتی­ها یکــی از روش‌های شــناخته‌شــده جهــت نظــارت بــر وضــعیت فنــی و ایمنــی کــشتی‌ها و شناســایی شناورهای غیراستاندارد و جلوگیری از تردد آنها می‌باشد. کـشورها مجـاز هـستند رعایـت الزامـات کنوانـسیون‌های دریایی همچون سولاس، مارپل، خط شاهین و ... را بر روی کشتی‌ها بررسی نمایند و درخـصوص کـشتی‌هایی کـه عـدم رعایـت آنها محرز شده است اقدامات بازدارنده و اصلاحی را به اجرا درآورند (حافظیان، 1396). بازدید از شرایط کشتی می‌تواند با در نظر گرفتن این موارد آغاز گردد: (1) مشاهده وضعیت کلی کشتی، تجهیزات و نحوۀ کار و فعالیت پرسنل، (2) بازدید مدارک و گواهینامه‌های کشتی و (3) بازدید از محل‌هایی که بیشترین موارد نقص در آنها مشاهده شده است(لیو، 2013). در حین این بازرسی­ها، عواملی همچون پله‌های ورودی کثیف و روغنی و عرشه‌ای به‌هم‌ریخته و بی‌نظم باعث بروز سوانحی برای افسر کنترل و بازرسی کشتی‌ها می‌شود (اندرسون، 2008). وقوع سانحه برای افسر کنترل و بازرسی عواقب زیادی همچون تأخیر در خروج یا ورود کشتی، تأخیر در عملیات تخلیه و بارگیری کشتی‌ها، افزایش تراکم کشتی‌ها در بندر و آبراه، مصدومیت یا حتی فوت افسر کنترل و بازرسی دربر دارد. بنابراین لازم است تا خطراتی که یک افسر کنترل و بازرسی از شروع تا انتهای کار با آن مواجه است شناسایی و اولویت‌بندی شود و با رفع و حذف این خطرات بتوان امنیت شغلی این افسران را ارتقاء داد. بنابراین، این تحقیق به دنبال شناسایی عوامل مؤثر در بروز سوانح، بیان نتایج احتمالی آنها و رتبه‌بندی آنها بر اساس اهمیت و ارائه راهکارهای عملی جهت جلوگیری از بروز سوانح می‌باشد.

اهمیت شناسایی و اولویت‌بندی ریسک‌های افسران کنترل و بازرسی از آن جهت می‌باشد که این افسران اجازۀ خروج و ورود کشتی‌ها را به بندر می‌دهند. چنانچه اتفاقی برای این افراد رخ بدهد عملیات خروج و ورود کشتی‌ها دچار اختلال می‌شود. این اختلال نتایجی همچون افزایش زمانی کشتی‌ها، افزایش تراکم کشتی‌ها در بندر، ماندگاری بیشتر کشتی‌ها در بندر که باعث تأخیر در زمان عملیات تخلیه و بارگیری می‌شود که باعث دموراج برای صاحبان کالا می‌شود و مهم‌تر از همۀ این موارد، در شهرت بندر از منظر ایمنی اثر بسیار منفی می‌گذارد. این تحقیق به دنبال شناسایی خطرات بالقوه و بالفعل موجود در کنترل و بازرسی کشتی‌ها در بندر بوشهر است تا از این طریق احتمال وقوع این سوانح و اثرات جانبی آن را کاهش دهد.

1-1 مبانی نظری تحقیق

تاریخچۀ کنترل و بازرسی کشتی‌ها به اروپا برمی‌گردد. سانحۀ کشتی نفتی آمیکو کادیز که به دلایلی همچون شکستن تجهیزات، کنترل نامناسب شرایط فنی کشتی، خدمۀ فاقد آموزش و مهارت و نواقص مدیریت ایمنی در عرشۀ کشتی رخ داد، نقطۀ شروع کنترل و بازرسی کشتی‌ها بود. 14 کشور اروپایی تفاهم‌نامه پاریس را ایجاد کردند که از سال 1982 لازم‌الاجرا شد و مقرر شد افسرانی از بندر به عنوان افسر کنترل و بازرسی کشتی‌ها به‌صورت غیرمنتظره از کشتی‌ها بازرسی کنند (سعیدی و همکاران، 1390).

سه نوع بازرسی تعریف شده است که عبارتند از: (1) بازرسی اولیه که شامل بازدید از کشتی به‌منظور بررسی اعتبار اسناد و گواهینامه‌های مرتبط و شرایط کلی فنی و ایمنی کشتی، تجهیزات و خدمۀ موردنیاز می‌باشد، (2) بازرسی جزء به جزء که شامل بازرسی دقیق کشتی می‌باشد هنگامی که ادلۀ کافی مبنی بر عدم‌انطباق شرایط فنی و ایمنی کشتی، تجهیزات و یا خدمه به صورت آشکار با قوانین وجود داشته باشد. این بازرسی می‌تواند تمام جوانب کشتی همچون وضعیت، سازه، تجهیزات، حداقل خدمه، وضعیت کار و زندگی و مراحل عملیاتی کشتی را دربر گیرد، (3) بازرسی گسترده که به علت بالا بودن احتمال خطر در کشتی‌های فله­بر، تانکر و مسافربری با حداکثر سن مشخص، مورد بازرسی گسترده‌تری قرار می گیرند (چلداوی، 1391).

تجزیه‌وتحلیل آمارهای موجود نشان می‌دهد که نواقص موجود بر روی کشتی‌ها به ترتیب به سه عامل اصلی مربوط می‌شوند: (1) ایمنی شامل تجهیزات بقا در دریا و اطفاء حریق (2) آلودگی محیط زیست دریایی و (3) ماشین آلات (سازمان بنادر و دریانوردی، 1385). در همین راستا سازمان بنادر و دریانوردی تصمیم گرفته است مراحل کنترل و بازرسی کشتی‌ها و لیست موضوعی موارد نظارت بر کشتی‌ها را جهت اطلاع کلیۀ مالکان و شرکت‌های کشتیرانی به‌منظور اجتناب از بروز توقیف­های احتمالی و عدم‌تأخیر در حرکت شناورها در اختیار ایشان قرار دهد. در جدول (1) و (2) میزان بازرسی‌های انجام‌شده توسط افسران کنترل و بازرسی در بندر بوشهر در قالب بازرسی از شناورهای سنتی زیر 500 تن و شناورهای فلزی زیر 500 تن ارائه شده است

جدول (1): آمـار کنتـرل و بازرسـی ایمنــی موتورلنج­هـا و شـناورهـای سنتی

زیـر  500  GT مربوط به سال‌های 1390 تا 1393  استان بوشهر

جدول (2): آمـار کنتـرل و بازرسـی ایمنـی شـناورهای فلزی زیــر

 GT 500 مربوط به سال‌های 1390 تا 1393 استان بوشهر

جدول (3): سوانح رخداده برای افسران

کنترل و بازرسی کشتی‌ها

جدول (4): عوامل سوانح رخداده برای افسران

کنترل و بازرسی کشتی‌ها (به درصد)

2- روش تحقیق

در این تحقیق، کلیۀ افسران کنترل و بازرسی کشتی‌ها و مسئولان ایمنی، بهداشت و محیط زیست استان بوشهر به‌عنوان جامعۀ آماری در نظر گرفته شد. حجم این گروه 40 نفر برآورد شد. تحقیق حاضر، دارای ماهیت کاربردی است زیرا هدف تحقیق شناسایی و ارزیابی مخاطرات عملیات کنترل و بازرسی کشتی‌ها در بندر بوشهر و ارائه راهکارهای عملی برای کاهش این خطرات می‌باشد. مراحل انجام تحقیق به این صورت می‌باشد:

مرحلۀ اول: شناسایی مخاطرات عملیات کنترل و بازرسی کشتی‌ها در بندر بوشهر. شناسایی مخاطرات از طریق منابع کتابخانه‌ای شامل مقالات داخلی و بین‌المللی و گزارشات سوانح منتشرشده توسط کارشناسان سوانح دریایی ادارۀ کل بنادر و دریانوردی استان بوشهر صورت می‌گیرد.

مرحلۀ دوم: ارزیابی مخاطرات شناسایی‌شده با استفاده از روش آنالیز شکست و خطا. روشآنالیز شکست و خطا از روش­های تجربه شده و بسیار مفید برای شناسایی،طبقه­بندی،تجزیه‌وتحلیل خطاها و ارزیابی مخاطرات و ریسک­های ناشی از آنها است.به کمک این روش می­توان خطاها را ریشه­یابی و از بروز آنها جلوگیری نمود. این تکنیک تکرار، شدت و احتمال وقوع ریسک‌های شناسایی‌شده را بررسی و بر اساس آن عدد اولویت ریسک تعیین می‌شود. هر ریسکی که عدد اولویت آن بیشتر باشد به عنوان ریسک مهم‌تر معرفی می‌گردد.

3- تجزیه‌وتحلیل داده­ها

بر اساس مطالعات کتابخانه‌ای 15 ریسک در ارتباط با فرایند کنترل و بازرسی لنج‌ها و شناورها شناسایی شد که قالب آنالیز شکست و خطای آن در جدول (5) ارائه شده است.

جدول (5): تعیین اولویت مقایسۀ زوجی معیارهای اصلی

نتایج نهایی حاصل از اجرای آنالیز شکست و خطا در ارزیابی مخاطرات در فرایند کنترل و بازرسی شناورها در بندر بوشهر در جدول (6) نشان داده شده است.

جدول (6): نتایج نهایی حاصل از اجرای آنالیز شکست و خطا در ارزیابی مخاطرات در فرایند کنترل و بازرسی شناورها در بندر بوشهر

4- نتیجه‌گیری 

یافته‌های حاصل از تکنیک آنالیز شکست و خطا به‌صورت خلاصه به این شرح می‌باشد: (1) از نظر نرخ شدت، انتشار گازها و بخارات سمی و مضر در محیط‌های بسته، لیز خوردن به هنگام سوار شدن به شناور کنترل و بازرسی، سقوط از ارتفاع و افتادن از شناور کنترل و بازرسی مهم‌ترین خطرات می‌باشند، (2) از نظر نرخ احتمال وقوع، لیز خوردن به هنگام سوار شدن به شناور کنترل و بازرسی، افتادن از پلۀ شناور جهت بازرسی، برخورد با اشیای درون کشتی و استرس کاری مهم‌ترین خطرات می‌باشند، (3) از نظر نرخ احتمال کشف‌شدن، سقوط در انبار نسبت به دیگر خطرات مهم‌تر می‌باشد و (4) از نظر عدد اولویت ریسک، لیز خوردن به هنگام سوار شدن به شناور کنترل و بازرسی، افتادن از پلۀ شناور جهت بازرسی، افتادن از شناور کنترل و بازرسی و برخورد با اشیای درون کشتی مهم‌ترین خطرات می‌باشند.