1- مقدمه

طبق تعاریف بین‌المللی، منطقۀ آزاد محدودۀ حراست‌شدۀ بندری و غیربندری است که از شمول برخی از مقررات جاری کشور متبوع خارج می‌باشد و با بهره‌گیری از مزایایی نظیر معافیت‌های مالیاتی، بخشودگی سود و عوارض گمرکی، عدم وجود تشریفات زائد ارزی، اداری و مقررات دست‌وپاگیر و همچنین سهولت و تسریع در فرآیندهای صادرات و واردات با جذب سرمایه‌گذاری خارجی و انتقال فن‌آوری به توسعه سرزمین اصلی کمک می‌نماید (Jong, 2013).

هدف اصلی از ایجاد انواع مناطق آزاد فراهم نمودن زمینه‌های مساعد و مناسب برای توسعه و رشد بخش‌های مختلف اقتصاد صنعتی ـ تجاری در نواحی مختلف مستعد یک کشور است. مناطق آزاد مؤسسات درون‌کشوری، بندری و یا مرزی یک یا چنددولتی هستند که از تقابل بین سیاست‌های دولتی و بخش‌های خصوصی داخلی و خارجی، ظهور می‌یابند و فعالیت می‌کنند (Badagry, 2018).

مناطق آزاد نقش مهم و اصلی را در اقتصاد بسیاری از کشورها ایفا می‌کنند. مناطق آزاد باعث افزایش صادرات و سرمایه‌گذاری‌های مستقیم خارجی می‌شوند. برای مثال در کشور ترکیه 45% از صادرات کشور از طریق مناطق آزاد صورت می‌گیرد، این رقم در کشور فیلیپین به 67% می‌رسد و بعضاً در برخی کشورها چون دومینیکن به 81% می‌رسد. همچنین در کشور چین با داشتن 164 منطقۀ آزاد (که این مناطق 40 میلیون نفر اشتغال‌زایی داشته‌اند) در سال 2015، میزان کالای صادراتی آن از طریق مناطق آزاد به سایر نقاط دنیا به ارزش 145 میلیارد دلار بوده است (بهرامی و خوش‌منش، 1395). بر همین اساس می‌توان به ضرورت هر چه بیشتر احداث مناطق آزاد پی برد.

6 منطقۀ آزاد در خاورمیانه نیز تأسیس شدند. تداوم این‌روند در دهه 90 به‌گونه‌ای بود که تا سال 1997، در 102 کشور جهان تعداد 847 منطقۀ آزاد تجاری یا منطقۀ پردازش صادرات وجود داشت، که از این میان 52% مناطق آزاد (442 منطقه) مربوط به 3 کشور چین، مکزیک و آمریکا بود. تا سال 2015، مناطق آزاد در 142 کشور جهان قرار دارند که چیزی حدود 72% از کل کشورهای جهان را در برمی‌گیرد (ولی قلی­زاده و ذکی، 1395).

1-1- بیان مسئله

امروزه بنادر، دیگر یک مرکز تخلیه‌وبارگیری کالا به حساب نمی­آیند بلکه یک شهر صنعتی به‌شمار می­آیند که در آن انواع صنایع مشغول به فعالیت هستند. فعالیت بنادر تحت تأثیر عوامل مختلفی قرار دارد که یکی از این عوامل، وجود منطقۀ آزاد در مجاورت بنادر و استفاده از قوانین این مناطق در راستای افزایش صادرات و واردات و در نتیجه افزایش عملکرد بنادر می­باشد.

منطقۀ آزاد تجاری قلمرو معینی است که غالباً در داخل و یا مجاورت یک بندر واقع گردیده است که در آن، تجارت آزاد با سایر نقاط جهان مجاز شناخته می‌شود و کالاها را می­توان بدون پرداخت و یا با کمترین هزینۀ عوارض و حقوق گمرکی از این منطقه خارج و یا به آن وارد کرد. طبق تعریف سازمان توسعۀ ملل متحد، منطقۀ آزاد به‌عنوان محرکه­ای در جهت تشویق صادرات صنعتی تلقی می­گردد. بنادر آزاد به بنادری گفته می‌شود که عموماً کالاهای وارداتی در آن معاف از پرداخت عوارض گمرکی هستند و از آنجا می‌توانند مجدداً به کشورهای دیگر صادر شوند (بنادری همانند: هنگ‌کنگ، پاناما، سنگاپور) (تهمک، 1391).

مناطق آزاد باعث رونق صادرات و سرمایه‌گذاری‌های مستقیم خارجی می­شوند. زمانی که بیش از 90% حمل‌ونقل کالا از طریق دریا صورت می­گیرد، می­توان بر افزایش اهمیت مناطق آزاد ساحلی پی برد. اگر مناطق آزاد به راه­های زمینی، هوایی و دریایی دسترسی مستقیم داشته باشند، نقش کلیدی و حیاتی را در اقتصاد کشور و منطقه ایفا می­کنند (سیاره و همکاران، 1393).

استان بوشهر تنها استان جنوبی و ساحلی کشور است که بندر آزاد تجاری ندارد و منطقۀ آزاد شدن بوشهر می‌تواند دارای مزایای بسیار زیادی باشد. بی‌تردید در بین بنادر استان بوشهر، بندر بوشهر به‌عنوان یکی از بنادر مهم و چندمنظوره، نقش ارزنده‌ای را در توسعۀ پایدار استان بوشهر ایفا می‌کند. رشد چشمگیر حجم تخلیه‌وبارگیری به‌ویژه در بخش کانتینری حاکی از توان بالای عملیاتی، افزایش کارایی و بهره‌وری بندر است. توسعۀ کشورهای حوزۀ خلیج‌فارس مخصوصاً کویت و عمان، فرصتی فراروی استان و مخصوصاً بندر بوشهر است تا نیازهای این کشورها را فراهم نمایند. منطقۀ آزاد شدن بندر بوشهر پتانسیل کاهش هزینه‌ها و افزایش مزیت رقابتی در صادرات کالا را برای صنایع فراهم می‌کند.

1-2- اهمیت و ضرورت پژوهش

اجرای این تحقیق از آن جهت دارای اهمیت است که بندر بوشهر از بنادر فعال کشور و منطقه محسوب می‌شود که در صورت تبدیل به یک بندر آزاد تجاری ـ صنعتی می‌تواند کمک شایانی به اقتصاد کشور نماید. اهمیت آزاد شدن بندر بوشهر به دلیل فرصت­های داخلی و بین­المللی همچون افزایش واردات و صادرات استان­های صنعتی مجاور بوشهر و نیز توسعه و ساخت‌وسازهای کشورهای حوزۀ خلیج‌فارس اهمیت دارد و تبدیل بندر بوشهر به یک بندر آزاد تجاری که در آن مقررات مناطق آزاد اجرا می‌شود باعث گسترش صادرات و رقابت‌پذیری صادرکنندگان و افزایش واردات با کاهش هزینۀ نهایی، افزایش درآمدزایی و اشتغال‌زایی مستقیم و غیرمستقیم در استان بوشهر و افزایش تولید ناخالص داخلی کشور می‌شود.

چنانچه دربارۀ الحاق بندر بوشهر به منطقۀ آزاد یا به‌طورکلی آزاد شدن این بندر تحقیق انجام نگیرد، این بندر با استقبال سرمایه‌گذاران صنعتی جهت احداث کارخانه در مجاورت آن مواجه نخواهد شد و در نتیجه بر حجم عملیات، اشتغال‌زایی و درآمدزایی بندر و استان بوشهر و حتی کشور اثر منفی می‌گذارد؛ بنابراین این پژوهش با شناسایی عوامل مؤثر در تبدیل شدن به منطقۀ آزاد تجاری و اولویت بندی آنان در تسریع تبدیل این بندر به منطقۀ آزاد تجاری کمک می‌کند.

1-3- مقررات مناطق آزاد

برخی از مهم‌ترین تفاوت‌های مناطق آزاد و ویژه را می‌توان در این موارد خلاصه کرد که خرده‌فروشی کالا در مناطق ویژۀ اقتصادی فقط برای اتباع خارجی امکان‌پذیر است لیکن در مناطق آزاد خرده‌فروشی برای اتباع خارجی و داخلی امکان‌پذیر است؛ مقررات روادید برای اتباع خارجی در مناطق ویژه براساس ضوابط داخل کشور است ولی در مناطق آزاد روادید در مرزهای ورودی اعطاء می‌شود. در مناطق آزاد، اشخاص حقیقی و حقوقی که در منطقه به انواع فعالیت های اقتصادی، اشتغال دارند، نسبت به هر نوع فعالیت اقتصادی در منطقۀ آزاد از تاریخ بهره برداری مندرج در مجوز به مدت بیست سال از پرداخت مالیات بر درآمد و دارایی موضوع قانون مالیات مستقیم معاف خواهند بود (ماده 13 اصلاحی 6/3/1388 قانون چگونگی ادارۀ مناطق آزاد تجاری ـ صنعتی جمهوری اسلامی ایران مصوب 7/6/1372) لیکن در مناطق ویژۀ اقتصادی، معافیت مالیات بر درآمد مطابق مقررات سرزمین اصلی است بدون استثنا برای کلیۀ واحدهای تولیدی، معدنی، بیمارستان‌ها، هتل‌ها و مراکز اقامتی گردشگری اشخاص غیردولتی مستقر در منطقه، معافیت مالیات بر درآمد، 7 سال و در مناطق کمتر توسعه‌یافته 13 سال می‌باشد (اصطلاحات بند پ ماده 132 قانون مالیات مستقیم بر اساس ماده 31 قانون رفع موانع تولید مصوب 1/3/1394). در مناطق آزاد ورود کالای همراه مسافر از مناطق به سرزمین اصلی مجاز است و در مناطق ویژۀ اقتصادی ممنوع است و همچنین امور پولی، بانکی و ارزی مطابق با مقررات مناطق آزاد است و در مناطق ویژه اقتصادی بر طبق سرزمین اصلی می‌باشد (سلیمی‌پور، 1397).

1-4- پیشینۀ تحقیق

تهمک (1391) در تحقیق خود به بررسی فاکتورهای اصلی در امکان‌سنجی تبدیل بندر شهید رجایی به بندر آزاد تجاری ـ صنعتی پرداخته است. این فاکتورها در 5 گروه محیط سیاسی پایدار، موقعیت جغرافیایی و استراتژیکی، نیروی کار، اجرای مقررات تجارت آزاد و زیرساخت­های مناسب تعریف شدند. نتیجۀ این تحقیق نشان داد که بندر شهید رجایی مکانی با پتانسیل بسیار مناسب جهت تبدیل شدن به بندر آزاد تجاری ـ صنعتی می‌باشد و ضرورت تبدیل بندر شهید رجایی به بندر آزاد تجاری ـ صنعتی چه به‌صورت کمی و چه به‌صورت تحلیلی مشهود است.

گورانی و همکاران (1392) به بررسی جایگاه منطقۀ آزاد تجاری جزیرۀ قشم در توسعۀ پایدار و اجتماعی پرداختند. نتایج این تحقیق نشان داد که احداث این منطقۀ آزاد بر گسترش بازارهای تجاری، اسکله­ها، گمرک و اشتغال تأثیر مثبت داشته اما بر شاخص‌های امنیتی همچون قاچاق کالا، افزایش فروش مشروبات تأثیر منفی داشته است.

برایی (1394) در پژوهش خود به بررسی رشد حجم عملیات تخلیه بندر خرمشهر پس از ایجاد منطقۀ آزاد اروند پرداخت. یافته­های وی نشان داد که مهم‌ترین دلایل این رشد، برخورداری بندر خرمشهر از 25% تخفیف سود بازرگانی و بهره‌مندی این بندر از مزایا و تسهیلات منطقۀ آزاد تجاری ـ صنعتی اروند می­باشد.

بهرامی و خوش­منش (1395) در پژوهش خود، به سنجش رابطۀ بین توسعه اشتغال و ارتقاء امنیت در منطقۀ آزاد تجاری ـ صنعتی بندر انزلی پرداختند. نتایج تحقیق تأکید بر آن دارد که ضمن حیاتی بودن تأسیس منطقۀ آزاد و آثار مثبت اقتصادی و رفاهی آن، منطقۀ آزاد بندر انزلی در ارتقاء امنیت و کاهش قاچاق در سطح ملی و منطقه­ای بسیار مؤثر است.

جین در مقاله­ای با عنوان تأثیر اقتصادی مناطق ویژۀ اقتصادی به تأثیر ایجاد این منطقۀ آزاد بر شهرداری‌های شهرهای دارای منطقۀ آزاد پرداخت. یافته‌های وی نشان داد که میزان جذب سرمایه برای پروژه­های شهرداری افزایش یافته و همچنین نسبت درآمد مردم به هزینه­های زندگی بهبود و افزایش چشمگیری داشته است (Jin, 2013).

یئو و همکاران در مقالۀ خود به تحلیل کیفیت خدمات بندری و جلب رضایت مشتریان در بنادر کانتینری کره پرداخته­اند. در میان عوامل شناسایی‌شده این تحقیق، تبدیل بنادر به بندر آزاد تجاری نیز مشاهده می‌شود که بر عملکرد بندر تأثیر زیادی می‌گذارد (Yeo, et al.).

قیفنگ و شایا دولت مرکزی امارات و مسئولان ایالت‌های مختلف کشور امارات، برای توسعۀ اقتصاد کشورشان در سطح داخلی و بین‌المللی پروژه‌های مختلفی طراخی کرده‌اند که یکی از آنها تعریف بنادر در مناطق آزاد جهت افزایش اشتغال‌زایی و سرمایه‌گذاری در این کشور بوده است (Qifeng and Shayah, 2015).

2- روش تحقیق

نظر به اینکه هدف این تحقیق شناسایی و رتبه‌بندی شاخص‌های تبدیل یک بندر به منطقۀ آزاد تجاری ـ صنعتی (مورد کاوی: بندر بوشهر) می‌باشد، این یک تحقیق کاربردی به حساب می‌آید. از نظر نوع، این پژوهش در دستۀ پژوهش‌های توصیفی ـ پیمایشی قرار دارد؛ زیرا هدف محقق در این پایان‌نامه توصیف عینی و واقعی و منظم خصوصیات مناطق آزاد و تعیین وضعیت بندر بوشهر نسبت به آنها است. همچنین این پژوهش از نوع پیمایشی نیز می‌باشد. زیرا برای تعیین وضعیت بندر بوشهر، از پرسشنامه و رتبه‌بندی عوامل از روش تاپسیس استفاده می‌شود. با توجه به اینکه بحث بنادر آزاد تجاری ـ صنعتی موضوعی کاملاً تخصصی می‌باشد، با استفاده از مرور ادبیات و پیشینه، عوامل مؤثر بر تبدیل شدن یک بندر به منطقۀ آزاد تجاری ـ صنعتی استخراج شدند (جدول (1)). سپس با برگزاری گروه کانونی این عوامل در دو گروه خارج از کنترل بندر و در اختیار بندر تعریف شدند. برای رتبه‌بندی این عوامل در بندر بوشهر از پرسشنامه استفاده شد. با استفاده از نظرات اساتید و خبرگان، پایایی و روایی پرسشنامه تأیید شد. برای رتبه‌بندی عوامل شناسایی‌شده از تکنیک تاپسیس استفاده شد. جامعۀ آماری این تحقیق شامل کارشناسان و مسئولان اداره بندر بوشهر و هیئت شورای عالی منطقۀ آزاد در استان را تشکیل می‌دهند. حجم این گروه با توجه به جلسات برگزارشده در بندر بوشهر برای منطقۀ آزاد شدن این بندر طی چند سال گذشته، 50 نفر برآورد شد. ابزار گردآوری داده در این تحقیق شامل کتب، مجلات، مقالات اینترنتی (کتابخانه­ای) و همچنین اطلاعات و آمارهای منتشر شده توسط سازمان بنادر و دریانوردی و ادارۀ کل بنادر و دریانوردی استان بوشهر می‌باشند. به‌علاوه برای اخذ نظریات واحدهای آماری تحقیق، از پرسشنامه استفاده شد. پرسشنامه در برگیرنده سوالات از نوع منظم (بسته) و باز، تهیه شد که شامل 20 سوال اختصاصی است. جهت تعیین پایایی از آزمون آلفای کرونباخ استفاده گردید که مقدار 957/0 به‌دست آمد.

جدول (1): عوامل مؤثر شناسایی‌شده

عوامل شناسایی شده (20 مورد) در گروه کانونی متشکل از 9 نفر از خبرگان بندری و کارشناسان شورای عالی مناطق آزاد استان بوشهر مورد بحث قرار گرفت و اعضای این گروه این عوامل را با توجه به ویژگی‌هایشان در قالب 2 گروه در اختیار بندر (10 عامل) و خارج از اختیار بندر (10 عامل) دسته‌بندی شئند که خروجی جلسه این گروه در جدول (2) بیان شده است.

جدول (2): نتیجه دسته‌بندی 20 عامل توسط گروه کانونی

3- تجزیه و تحلیل داده‌ها

همان‌طور که اشاره شد 20 عامل شناسایی‌شده توسط گروه کانونی در دو گروه «در اختیار بندر» و «خارج از اختیار بندر» دسته‌بندی شدند که در این بخش به رتبه‌بندی آنها می­پردازیم. در اینجا به ارائه جداول و بیان نتایج تکنیک تاپسیس پرداخته شده است.

مرحله اول: خلاصه­نویسی شاخص­ها

ابتدا مخفف هر زیرشاخص بیان شد. در جدول (3)، منظور از A₁، عوامل در اختیار بندر و منظور از A₂، عوامل خارج از اختیار بندر می‌باشد.

جدول (3): شاخص‌های موجود در گروه عوامل در اختیار بندر

مرحله دوم: تشکیل ماتریس اولیۀ تصمیم

در جدول (4) ماتریس اولیۀ تصمیم عوامل «در اختیار بندر» تشکیل شده است.

جدول (4): ماتریس اولیۀ تصمیم (ماتریس بی‌معیار)

رابطۀ (8)                                                                                                         

Cimax: بیشترین پاسخ، Cimin: کمترین پاسخ، C p max: بالاترین مقیاس طیف پرسشنامه،

C p min: کمترین مقیاس طیف پرسشنامه، Cir: مقدار داریه خام، Cpav: میانگین مقیاس طیف پرسشنامه

مرحله سوم: استانداردسازی عوامل «در اختیار بندر»

استاندارد نمودن داده­ها و تشکیل ماتریس استاندارد از طریق تقسیم هر یک از اعداد موجود در ماتریس مرحله یک (مرحله قبل) بر مجموع مربعات هر ستون (جدول (5)).

جدول (5): استانداردنمودنداده­هاوماتریساستاندارد

برای خانۀ اول داریم:

مرحله چهارم: محاسبۀ اوزان و تشکیل ماتریس تصمیم نرمال موزون

تعیین وزن هر یک از شاخص­ها (Wi) بر اساس میانگین حسابی (جدول (6)) که از طریق زیر برای C₁ به‌دست آمده است.

جدول (6): وزنهریکازشاخص­ها (Wi)

در این مرحله ماتریس استاندارد که در مرحلۀ دوم به دست آمده را در ماتریس حاصل در مرحلۀ سوم که شامل اوزان به‌دست آمده از روش میانگین حسابی بود (W) ضرب می‌کنیم (جدول (7)).

                151/0=336/0*452/0

جدول (7): ماتریس بی‌مقیاس موزون

مرحلۀ پنجم: محاسبۀ ایده‌آل­های مثبت و منفی

تعیین d⁺ و d^- به گونه‌ای که d⁺ برابر با بزرگ‌ترین اعداد موجود در هر ستون در ماتریس به‌دست آمده در مرحله چهار و d^- شامل کوچک‌ترین اعداد موجود در هر ستون در ماتریس به‌دست آمده در مرحله چهار است. لازم به ذکر است برای شاخص‌های منفی تعاریف قبل برعکس می‌باشند (جدول (8)).

جدول (8): معیارفاصله­ایبرایآلترناتیومثبت و منفی

مرحله ششم: تعیین فاصله از ایده‌آل‌های مثبت و منفی و محاسبه راه‌حل ایده‌آل

تعیین ضریبی که برابر است با فاصله آلترناتیو حداقل، تقسیم بر مجموع فاصله آلترناتیو حداقل si^-و فاصله آلترناتیو ایده‌آل si⁺که در جدول (9) نشان داده می‌شود.

جدول (9): معیار فاصله­ای برای ایده‌آل­های مثبت و منفی

S⁺_A1C1=²=082/0

⁺_A2C1=²=048/0

جدول (10) وزن نهایی شاخص­ها را نشان می‌دهد. رتبه‌بندی آلترناتیوها بر اساس میزان ci به گونه­ای که بیشتر ci برابر با اولویت بالاتر می­باشد در جدول (11) و (12) نشان داده شده است.

جدول (10): وزن نهایی شاخص‌ها

جدول (11): اولویت نهایی شاخص‌های گروه در اختیار بندر

جدول (12): اولویت نهایی شاخص‌های گروه خارج از اختیار بندر

4- نتیجه‌گیری 

هدف از اجرای این تحقیق، تعیین و رتبه­بندی عوامل اثرگذار در ایجاد بندر آزاد تجاری ـ صنعتی در بندر بوشهر بود. برای دستیابی به این هدف، تحقیقات معتبر داخلی و خارجی مطالعه شدند که نتیجه آن شناسایی 20 عامل بود. 20 عامل شناسایی‌شده در قالب 2 گروه تعریف شد. طبق نتایج به‌دست آمده از تکنیک تاپسیس مهم‌ترین عوامل در هر گروه به این شرح تقسیم شدند: (1) «عوامل در اختیار بندر» که در این گروه، شفاف‌سازی قوانین و مقررات، دارا بودن تجهیزات بندری مناسب (جرثقیل، لیفت‌تراک، ترانستینر) و دسترسی به آب­های آزاد و بین­المللی بیشترین اهمیت، و امنیت و ایمنی، بانک‌ها و شبکه‌های اطلاعاتی و جهت‌گیری استراتژیک (برنامه­ریزی برای پیشرفت بندر) درجل اهمیت کمتری را کسب کردند و (2) «عوامل خارج از اختیار بندر» که در این گروه، تمایل سرمایه­گذاران منطقه به سرمایه‌گذاری در این منطقه، دسترسی به مواد خام و معدنی و دسترسی به عرضه‌کنندگان و شبکۀ توزیع بیشترین اهمیت و داشتن گمرک کارآمد و مدرن، شرایط آب و هوایی و نزدیکی به بازارهای بین‌المللی عمده درجۀ اهمیت کمتری را کسب کردند.

با توجه به نتایج تحقیق، انجام این اقدامات پیشنهاد می‌شود: (1) برگزاری جلسات هم‌اندیشی بین استاندار و فرماندار بوشهر و مسئولین بندر بوشهر جهت تفهیم مزایای اقتصادی و اشتغال‌زایی الحاق بندر به منطقۀ آزاد، (2) تبلیغ مزایا و امکانات بندر بوشهر در سطح ملی و منطقه‌ای با توجه به‌موقعیت خوب این بندر همچون نزدیکی به استان‌های صنعتی کشور و مواد معدنی، (3) اتصال سریع­تر استان به راه‌آهن و همچنین افزایش پهنای باند جاده‌ها جهت کاهش ترافیک وسایل نقلیه و تحقق اصل تحویل به‌موقع زنجیرۀ تأمین، (4) مدرن‌سازی گمرک بوشهر با استفاده از نرم‌افزارهای به‌روز جهان و ادغام بندر و گمرک به سیستم تک پنجره و (4) بررسی قوانین بندر و فرایندهای بندری با الگوبرداری از بنادر پیشرفتۀ منطقه همچون جبل‌علی.