1- مقدمه

   کشور ایران با قرارگرفتن در نقطه تلاقی سه قارة آسیا، اروپا و افریقا، در قلب منطقة جنوب غربی آسیا و در مجاورت روسیه، آسیای مرکزی، قفقاز، شبه قارة هند، دنیای عرب و اروپا و همسایگی با 15 کشور که یک سوم آنها محصور در خشکی هستند و با در اختیار داشتن تمامی سواحل شمالی خلیج فارس و بخش قابل‌ملاحظه‌ای از سواحل دریای عمان و تمامی سواحل جنوبی دریای خزر و حلقة ارتباط این دو گسترة آبی استراتژیک و تنوع اقلیمی (نصیری، 1381) از موقعیت ممتاز در منطقه و جهان، برخوردار است.

موقعیت و ساختار طبیعی فضای ایران بر کنش متقابل افراد و گروه‌های اجتماعی تأثیر متفاوتی به جا گذاشته است. از یک سو، با بسترسازی ارتباط میان اقوام و گروه‌ها تعامل آنها را با یکدیگر و با سکنه فلات ایران آسان نموده است و از سوی دیگر، جنبه‌های وحدت‌بخش کلان سرزمینی بر شکل‌گیری روابط و پیدایش خصلت‌های کلان ملی تأثیر گذاشته و موجب جنبه‌های تفکیک‌ساز فضا، شکل‌گیری تفاوت‌ها و فصل‌های ناحیه‌ای درون آن شده ‌است (حافظ‌نیا، 1381).

1-1- بیان مسئله

ساماندهی محیط طبیعی و ایجاد محیط جغرافیایی از رایج‌ترین و پیچیده‌ترین فعالیت‌های بشر بوده است که به موازات توسعة جوامع بشری، مراحل متعددی را پیموده است. در کشور ما طرح‌های توسعة ناحیه‌ای، آمایش سرزمین و توسعه و عمران بارها مورد مطالعه و اجرا قرار گرفته‌اند اما به نتیجة مطلوب نرسیده‌اند. این مقاله بر آن است تا با استفاده از مهم‌ترین شاخصة مدل SWOT یعنی انتخاب مطلوب‌ترین استراتژی‌ها و شناسایی نقاط ضعف و تهدید و تبدیل آنها به نقاط قوت و فرصت، به شناسایی راهبردهای توسعة منطقة مکران بپردازد.

1-2- ضرورت انجام پژوهش

سواحل دریای مکران به دلیل خارج بودن از محدوده پرتنش خلیج فارس و تنگة هرمز و دسترسی به آب‌های آزاد بین‌المللی از بعد ملی به عنوان محور توسعة شرق کشور و از بعد فراملی به عنوان پل ارتباطی کشورهای آسیای میانه و جنوب شرق آسیا محسوب می‌شود و می‌تواند نقش بزرگ‌ترین پایانة اقتصادی در شرق کشور را ایفا نماید. 

بندر چابهار مهم‌ترین موقعیت جغرافیایی را در سواحل مکران و دریای عمان دارد. علاوه بر این در بندر جاسک نیز شاهد موقعیت استراتژیکی بسیار مهمی هستیم که این دو نقطه را می‌توان به عنوان دو دروازه ورودی به سواحل مکران دانست. به نظر می‌رسد که با شناسایی نقاط ضعف و قوت و همچنین ارائه راهکارهایی در جهت آمایش فضای سرزمینی مکران، این منطقه شاهد شکوفایی باشد.

1-3- پیشینة پژوهش

در خصوص ضرورت اجرای طرح توسعة محور شرق که منطقة مکران هم یکی از زیرمجموعه‌های آن می‌باشد، ستاری‌فر و همکاران به این نتیجه رسیده‌اند که توسعة محور شرق یک الزام ملی است و در این راه باید یک تعامل سازنده در عرصه ملی، منطقه‌ای و جهانی در میان مسئولان و مردم وجود داشته باشد (ستاری فر و همکاران، 1388).

ابراهیم‌زاده به ارزیابی اجرای طرح توسعة محور شرق پرداخته و به این نتیجه رسیده است که پس از 16 سال به طور متوسط کمتر از 50% اهداف در بخش‌های اقتصادی محقق شده است و پس از انحلال سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی ادامة مطالعات آمایش سرزمینی دچار سردرگمی شده است (ابراهیم‌زاده، 1389). 

از سوی دیگر حافظ‌نیا و همکاران در مقاله‌ای با عنوان تحلیل ظرفیت‌های ژئوپلتیک سواحل جنوب شرق ایران در راستای منافع ملی نوشته‌اند: جنوب شرق ایران با دارا بودن ظرفیت‌های ژئوپلتیک فوق‌العادة اقتصادی، امنیتی، دسترسی، ارتباطات منطقه‌ای و بین‌المللی واجد کارکردهای تولیدکنندة قدرت در کشور است که تاکنون موردغفلت واقع شده و با وجود دارا بودن پتانسیل‌های فوق‌الذکر که دیگر مناطق ایران فاقد چنین پتانسیل‌هایی هستند، یکی از عقب‌مانده‌ترین مناطق کشور به لحاظ اقتصادی، اجتماعی و محیطی محسوب می‌شود (حافظ‌نیا و رومینا، 1389).

طاوسی، در مقالة خود به این نکته اشاره دارد که با توجه به محور شرق در تجارت داخلی و خارجی ایران و ویژگی‌های خاص این منطقه می‌توان از این طرح به عنوان یکی از پروژه‌های کلان کشور یاد کرد (طاووسی، 1391).

2- روش تحقیق

روش تحقیق در این پژوهش، توصیفی ـ تحلیلی، و روش گردآوری اطلاعات به شکل کتابخانه‌ای است و ترکیبی از منابعی چون مقالات، کتب، مجلات، فصلنامه‌ها و اینترنت می‌باشد. این تحقیق با بررسی اجمالی مقالات و مطالعات انجام‌شده در مورد سرزمین مکران، اطلاعاتی را در مورد نقاط قوت، ضعف، فرصت‌ها و تهدیدهای منطقه، استخراج و سپس با استفاده از روش SWOT به طبقه‌بندی، تجزیه و تحلیل و در نهایت نتیجه‌گیری پرداخته است.

3- تجزیه و تحلیل داده‌ها

3-1- تاریخچه و جغرافیای مکران

سواحل مکران، به طول تقریبی 700 کیلومتر از بخش شرقی تنگة هرمز (بندر تیاب) تا بندر گواتر حد فاصل مرز ایران و پاکستان قرار دارد. این سواحل بخش شمالی دریای عمان را پوشش می‌دهد و مشتمل بر شهرستان‌های چابهار، کنارک، جاسک و سیریک می‌باشد (اطلس، 1395)

شکل (1): تصویر ماهواره‌ای از سواحل مکران (منبع سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح)

در سنگ‌نوشته‌های روزگار هخامنشی نیز نام این سرزمین مکا یا مکران آمده‌است. بر روی کتیبه بیستون در نزدیکی کرمانشاه، داریوش اول شاه هخامنشی، از سرزمین مکا یا مکران به عنوان جهاردهمین استان از ۲۳ ایالت شاهنشاهی خود نام برده است (پارساپور، 1389). ناحیة مکران در گذشته به لحاظ قرارگرفتن بر سر راه جادة ادویه موقعیت ممتازی داشته است. جادة ادویه که یک شاهکار مهندسی راه‌سازی به‌شمار می‌رود. در گذشته، تجار محصولاتی مانند پارچه و ادویه را از هندوستان وارد جنوب ایران و از آنجا به شهرهای داخلی منتقل می‌کردند، از این رو، جادة مذکور به اسم ادویه شهرت یافت. یکی از مسیرهای این جاده از بندر تیس، (مکران ) فرات و هرات، و مسیر دیگر آن از بندر هرمز قدیم یا همان هرموز در میناب و جرین از بخش‌های رودان میناب، جیرفت، کرمان، یزد و بیهق بوده است.

تمامی ایالت مکران در دوره صفویه و قاجار تا سال‌های 1850 بخشی از سرزمین ایران بوده است. از این دوره نقشه‌هایی به زبان فرانسه و انگلیسی وجود دارد که ایالت مکران را بخشی از قلمرو ایران نشان می‌دهد. همچنین بعضی منابع عربی و اسلامی دریای ساحل مکران را با نام دریای مکران معرفی کرده‌اند که امروزه با نام دریای عمان نامیده می‌شود. بنا بر گواهی منابع تاریخی، از قدیم‌ترین روزگاران، این بخش از دریای بزرگ پارس همواره دریای مکران خوانده می‌شد، هرچند که ظاهرا گاهی قسمت جنوبی آن را بحر عمان می‌نامیده‌اند (پارساپور، 1390).

از اواخر قرن نوزدهم که انگلستان بر شبه قارة هند تسلط کامل پیدا کرد و می‌خواست در آب‌های جنوب ایران نیز حضوری فعال داشته باشد، مسقط و سرزمین عمان را تحت سلطه خود در‌‌آورد. از این زمان به بعد، دولت انگلیس کم‌کم نام عمان را برای دریای مکران به‌کار برد. در حقیقت، خطوط ساحلی ایران در دریای عمان، دروازه ورود ایران به دریای عمان و اقیانوس هند می‌باشد و تنها نقطه‌ای در سواحل ایران است که راه به اقیانوس داشته و به صورت مستقیم تا قطب جنوب امتداد می‌یابد. این منطقه با دریای عمان پیوند دارد و همین امر سبب شده است تا از وسعتی متنوع و در نوع خود کم‌نظیر بهره‌مند گردد. بخشی از این وادی، دارای طبیعتی کوهستانی است. اما، بر اثر مجاورت با دریای عمان و بهره‌گیری از بادهای موسمی، اقلیم متفاوتی نیز به‌دست آورده است.

وسعت منطقه و مجاورت آن با دریای عمان، موجب بروز تنوع در پوشش گیاهی و غنای منابع طبیعی تجدیدشونده گردیده است. جنگل‌های بی‌نظیر حرا در خلیج گواتر و مجموعه‌ای از کهنسال‌ترین درختان کشور به نام «انجیر معابد» در مناطقی چون لیپار چابهار و روستاهای رمین، تیس، کوبان زر و غیر آن روییده‌اند، و این درختان دارای عمری بیش از صد سال می‌باشند (کرم‌نیا، 1391). در منطقه مکران  به وجود سه خلیج پزم، چابهار و گواتر می‌توان اشاره کرد. این سه خلیج به ترتیب از غرب به شرق، بخش عمده‌ای از کرانه‌های زیبای ساحلی این منطقه را تشکیل می‌دهند. این خلیج‌ها، محصول عملکرد بزرگ مقیاس عوامل زمین‌شناسی و هیدرودینامیکی در منطقه ساحلی مکران می‌باشند ( احمدی، 1392).

شکل (2): نقشة سرزمین مکران (منبع: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح)

وسعت سرزمین مکران در طول تاریخ به دلایل گوناگون تغییر کرده است. منطقه‌ای که در ساحل دریا قرار دارد و نام ساحل یعنی دریای مکران بر آن دریا نهاده شده بود. معمولا از میناب تا گواتر یا به روایتی دیگر تا کراچی که از شهرهای مهم پاکستان است را شامل می‌شده است. تمام شهرهای مکران در ساحل دریا یا نزدیک به آن واقع شده‌اند. مهم‌ترین بندر تجاری و بازرگانی ایالت مکران بندر «تیز» یا «تیس» بوده است. این شهر که یک بندر بین قاره‌ای محسوب می‌شد، در آفریقا با مصر و حبشه و زنگبار؛ در آسیای مرکزی با هند و سند (پاکستان) و در خاورمیانه با کشورهای عربی مانند عمان و بحرین مناسبات تجاری داشت. این بندر امروزه اعتبار گذشته خود را از دست داده است و به صورت یک روستای ساحلی در 9 کیلومتری شمال بندر چابهار در کرانة شرقی خلیج چابهار جای دارد. مقدسی، جغرافی‌دان قرن چهارم، بندر تیز را بارانداز معروف، پر از نخلستان، دارای چندین کاروان‌سرا، مسجدی زیبا و مردمی میانه‌حال معرفی می‌کند. گواه ایجاد تمدن‌های بزرگی در این منطقه کشف آثار و اشیاء در لادیز در شهرستان میرجاوه با قدمت ده هزار ساله و وجود قلعه و بنای دیگر در کنار فرهنگ و میراث معنوی ارزشمند این دیار موسیقی سنتی با ده‌ها ابزار و آلات موسیقایی، آیین و آداب مرسوم بومی با گوشه‌های بکر فرهنگی، زبان وپوشاک که  نشان‌دهندة تاریخ، تمدن و فرهنگی گرانسنگ در این منطقه از کشور است (اطلس تاریخ دریانوردی ایران، 1395).

3-2- تحلیل SWOT

مدل  SWOTیکی از ابزارهای راهبردی مقایسة نقاط قوت و ضعف درون‌سیستمی با فرصت‌ها و تهدیدات برون‌سیستمی می‌باشد. بر اساس این مدل، یک راهبرد مناسب، قوت‌ها و فرصت‌ها را به حداکثر ممکن و ضعف‌ها و تهدید را به حداقل ممکن می‌رساند (پیرس و رابینسون، 1385). در این پژوهش به منظور تجزیه و تحلیل عوامل و شرایط بیرونی و درونی و میزان تأثیرگذاری هر یک از آنها بر کارکردهای منطقة مکران، مطالعه‌ای انجام شد و داده‌ها به شرح جداول (1) و (2) به‌دست آمد.

جدول (1): عوامل خارجی (فرصت‌ها)

با توجه به جدول (1) مهم‌ترین فرصتی که منطقه مکران با آن روبروست وجود بندر چابهار است. این بندر می‌تواند نقش بزرگ‌ترین پایانة اقتصادی در شرق کشور را ایفا نماید. بنابراین با توجه به اینکه چابهار تنها بندر اقیانوسی ایران (پارساپور، 1389) است، توسعة این بندر از مهم‌ترین نکات توسعه سرزمینی مکران است. اگر راه ساحلی دریای عمان، از بنادر جاسک، چابهار و گواتر بگذرد، ارزش حقیقی سرزمین، به طور خارق‏العاده‏ای نمایان خواهد شد. چابهار، به لحاظ دارا بودن موقعیت خاص جغرافیایی، نظیر داشتن خلیج وسیع، ژرفای مناسب‏، سواحل سنگی و جاذبه‌های تاریخی منحصربفرد می‌تواند نقش عمده‌ای در صنعت گردشگری کشور داشته باشد؛ این امر تحولی در منطقه ایجاد می‌کند و به یکی از منابع مهم درآمد کشور تبدیل خواهد شد. همچنین وجود منابع طبیعی مانند انرژی خورشیدی و بادهای محلی می‌تواند به منبع باارزشی برای تولید انرژی‌های نوین تبدیل شود.

جدول (2): عوامل خارجی (تهدیدها)

با توجه به جدول (2) مهم‌ترین تهدید خارجی که منطقة مکران با آن روبروست بحث امنیت و همجواری با دو کشور متشنج پاکستان و افغانستان است. ایران در قسمت شرق و جنوب کشور بیش از 1800 کیلومتر مرز مشترک با دو کشور افغانستان و پاکستان دارد، که به عنوان دو کشور بی‌ثبات و جنگ‌زده و مرکز صادرات مواد مخدر به سایر کشورهای جهان شناخته شده‌اند. بدون شک مجاورت با کشورهایی مثل پاکستان و افغانستان که از ثبات سیاسی برخوردار نیستند و تولیدکننده و صادر کننده مواد مخدر می‌باشند، یکی از مهم‌ترین عوامل تهدید برای این منطقه محسوب می‌شود. به‌علاوه، درگیری‌های قومی و مذهبی در این کشورها بی‌تاثیر در میان اقوام و طوائف این منطقه نیست. در این میان نقش کشور عربستان در دامن‌زدن به این مشکلات را نمی‌توان نادیده گرفت. یکی دیگر از تهدیدات، حمایت چین و ایالات متحده آمریکا از رشد و توسعة بندر گواتر پاکستان می‌باشد، که می‌تواند یکی از عوامل بازدارندة توسعة منطقة مکران باشد و در رشد و توسعة بندر چابهار تأثیر منفی بگذارد.  

جدول (3): عوامل داخلی (نقاط قوت)

با توجه به جدول (3) مهم‌ترین نقطه قوت منطقة مکران، موقعیت جغرافیایی آن است، زیرا در حال حاضر از مجموع 31 استان کشور، استان‌های گیلان، مازندران و گلستان با دسترسی به دریای خزر در شمال و استان‌های خوزستان، بوشهر، هرمزگان و سیستان و بلوچستان در جنوب با دسترسی به آب‌های خلیج فارس و دریای عمان، استان هایی هستند که امکان استفاده از روش حمل‌ونقل دریایی برای تجارت فرامرزی را فراهم می‌کنند. یادآوری این نکته ضروری است که در سراسر جنوب کشور از خلیج چابهار در جنوب شرقی تا بندر خرمشهر در جنوب غربی، وجود خط ساحلی باعث شده است تا بیشترین درصد تجارت بین‌المللی کشور در جنوب فقط از طریق حمل‌ونقل دریایی میسر شود. در حالی که در شرق، غرب و بخشی از شمال کشور امکان استفاده از دیگر روش‌های حمل‌ونقلی از جمله ریل، جاده و خط لوله وجود دارد (حسن‌زاده، 1390). متاسفانه فرهنگ و بافت کشور ما تا کنون دریامحور نبوده است و توجه زیادی به این بخش از کشور نشده است.

بنادر این منطقه به دلیل همجواری منطقة مکران با آب‌های آزاد بین‌المللی در سرتاسر مرز جنوبی و کشورهای پاکستان و افغانستان و پنج کشور آسیای میانه (ازبکستان، ترکمنستان، قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان) که از طریق ترکمنستان در محدودة شرقی و شمالی، نیازهای ارتباطی این کشورها را که به غیر از پاکستان همگی کشورهای محصور در خشکی هستند، برطرف می‌نماید، برای فعال‌سازی محور ترانزیتی و ارتباط کشورهای افغانستان و آسیای میانه با سایر کشورها از طریق دریا از جایگاه ویژه‌ای برخوردار می‌باشند (پارساپور، 1389). علاوه بر آن بازار پرجمعیت این کشورها مکان مناسبی برای رونق تجاری بنادر این منطقه به منظور رفع نیازهای آنها باشد.

جدول (4): عوامل داخلی (نقاط ضعف)

با توجه به جدول (4) مهم‌ترین نقاط ضعف داخلی که منطقة مکران با آن روبروست عبارت است از: شرایط جغرافیایی منطقه مانند بیابانی‌بودن بخش‌های بزرگی از این منطقه، کمبود منابع آب و خاک مساعد، شرایط اقلیمی نامناسب، دور بودن از مراکز و محورهای اصلی توسعة پایدار کشور، کمبود ریزش‌های جوی  و منابع آب و انزوای جغرافیایی و دوری از مرکز که همة این عوامل دست به دست هم داده و شرایط را برای عدم‌موفقیت برنامه‌های قبلی فراهم نموده است. به علاوه، عوامل انسانی مانند پایین بودن تراکم جمعیت، پراکندگی کانون‌های زیستی و فعالیت در این منطقه، فقر فرهنگی حاکم بر جامعه، پایین بودن سطح سواد مردم و پایین بودن مشارکت مردم در برنامه‌ریزی‌های منطقه‌ای از عوامل تأثیرگذار بر عدم‌توسعة منطقه می‌باشد. با توسعة مراکز دانشگاهی و فرهنگی و جذب حداکثری مشارکت‌های مردمی می‌توان نسبت به رشد و توسعة منطقه امیدوار بود. شرایط اقتصادی مانند ضعف و کمبود زیرساخت‌های حمل‌ونقل به‌خصوص حمل‌ونقل هوایی، نبود ارتباطات ریلی و وجود بندر رقیب گوادر در پاکستان هم به عوامل دیگر اضافه شده است. بدون شک نبود زیرساخت‌های لازم مانند ضعف و کمبود زیرساخت‌های حمل‌ونقلی به‌خصوص حمل‌ونقل هوایی، نبود ارتباطات ریلی و دوربودن از مراکز و محورهای اصلی توسعة پایدار کشور شرایط را برای پیشرفت و رشد دشوارتر می‌کند.

در روش تحلیل SWOT قوت‌ها، فرصت‌ها، ضعف‌ها و تهدیدات شناسایی می‌شود و از میان راهبردهای مختلف، راهبردی که قوت‌ها و فرصت‌ها را به حداکثر ممکن و صعف‌ها و تهدیدها را به حداقل ممکن می‌رساند، انتخاب می‌شود. به طور کلی برای توسعة یک بندر، چهار راهبرد متفاوت می‌توان ارائه کرد: (1) راهبرد  تهاجمی (SO): هدف از این راهبرد، استفاده از نقاط قوت داخلی است تا از فرصت‌های خارجی بهره‌برداری شود و با بهره‌گیری از نقاط قوت، فرصت‌ها به حداکثر برسد، (2) راهبرد بازنگری (WO): هدف از این راهبرد، بهره‌برداری از فرصت‌های موجود در محیط داخل برای برطرف‌کردن  نقاط ضعف داخلی است، (3) راهبرد تنوع (ST): هدف از این راهبرد، استفاده از نقاط قوت به منظور کاهش و از بین بردن اثرات ناشی از تهدیدات موجود می‌باشد و (4) راهبرد تدافعی (WT): هدف از این راهبرد کم‌کردن نقاط ضعف داخلی و پرهیز از تهدیدات ناشی از محیط خارجی می‌باشد. با استفاده از روش تجزیه و تحلیل SWOT، اطلاعات مربوط به منطقة مکران در جدول (5) جمع‌بندی و مناسب‌ترین راهبرد انتخاب شد.

جدول (5): نقاط قوت و ضعف و راهبردهای ممکن

جدول (5): نقاط قوت، ضعف، فرصت و تهدید

4- نتیجه‌گیری

به سبب وجود بندر چابهار (تنها بندر اقیانوسی ایران ) در منطقه مکران، این منطقه می‌تواند شاهراه ارتباطی ایران برای توسعة همه‌جانبه، ترانزیت و گسترش ارتباطات در همة ابعاد با سایر کشورها باشد. مدیریت کار آمد و تعامل با سازمان‌های تجارت جهانی و همچنین استفاده از تجربه کشورهای توسعه‌یافته بی‌شک می‌تواند راهگشای رسیدن به بسیاری از اهداف بزرگ کشورمان باشد. با توجه به موقعیت ویژة این منطقه، آمایش این سرزمین می‌تواند آغازی برای پایان بن‌بست‌های موجود اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی باشد و توسعة آن وابسته به طراحی سیاست‌های کارآمد و استفادة بهینه از ‌‌کارکردهای این منطقه از کشور می‌باشد.