- مقدمه

پتانسیل بالقوه تجارت حوزه دریای خزر و موقعیت استراتژیک بندر انزلی به عنوان دروازه مهم دریایی در شمال کشور برای واردات، صادرات و ترانزیت کالا از/ به کشورهای منطقه و همچنین قرارگرفتن آن در مسیر کریدورهای بین‌المللی ترانزیت کالا ( نوستراک ، تراسیکا و ...) حایز اهمیت می‌باشد. با توجه به محدودیت 142 هکتاری بندر پس از اجرای طرح و توسعه، قرارگرفتن اماکن بندری در بافت شهری و عدم‌امکان توسعة بیشتر باراندازهای بندری در افق پیش روی آن و همچنین هدف‌گذاری ظرفیت اسمی بندر انزلی از 11 به 17 میلیون تن تخلیه و بارگیری کالا در افق 1404، به نظر می‌رسد ایجاد یک بندر خشک در پسکرانه‌های این بندر از جمله راهکارهای ممکن برای پاسخگویی به حل مشکلات پیش روی حمل‌ونقل دریایی کالا از مسیر بندر انزلی باشد. این پژوهش در صدد بررسی تأثیر ایجاد بندر خشک بر توسعة بندر انزلی می‌باشد. با افزایش تأثیر تجارت در رشد اقتصادی کشورها، کشتی‌های بزرگ‌تر و مدرن‌تر، حمل‌ونقل سریع‌تر و ایمن‌تری را به صاحبان کالا ارائه می‌دهند. در زنجیرة تأمین و حمل‌ونقل کالا، بنادر نیز باید خود را با آخرین دستاوردهای صنعت حمل‌ونقل هماهنگ سازند تا به عنوان نقطه تماس خشکی با دریا، هم به نیازهای صنعت کشتیرانی پاسخگو باشند و هم بتوانند نیازهای سیستم حمل‌ونقل درون‌سرزمینی را برآورده کنند. بنادر برای ایجاد مزیت رقابتی و برتری در حوزة جذب کالا و صنایع ارزش افزوده، تلاش نموده‌اند تا فرایندهای بندری را با بهره‌گیری از نیروی انسانی متخصص، سخت‌افزارها و نرم‌افزارهای مدرن برای مشتریان بندر جذاب و تسهیل نمایند. امروز حوزة عملکردی بنادر فقط به بندر و لنگرگاه محدود نمی‌شود بلکه تا پسکرانه‌های بندری و نقاط ابتدا و انتها در زنجیرة تأمین کالا تسری یافته است. نقش بنادر در کاهش قیمت تمام‌شده کالاها و کاهش زمان ماندگاری کشتی در بنادر از آنچنان اهمیتی برخوردار است که بسیاری از بنادر سعی نموده‌اند تا خود را به آخرین تکنولوژی و علوم روز دنیا مجهز سازند و هر چقدر فرآیند تخلیه و بارگیری کالا و عملیات دریایی و خشکی کامل‌تر و بهتر انجام شود، بندر می‌تواند در رقابت محلی، منطقه‌ای و بین‌المللی نقش مهم‌تری را ایفا نماید. بنابراین توجه به توسعة بنادر در عصر جدید غیر قابل اجتناب است، تا آنجا که متولیان بنادر را بر آن داشته برای عقب نماندن از چرخة رقابت و واگذار نکردن سهم بازار به بنادر رقیب نسبت به توسعة زیرساخت‌ها و روساخت‌ها در بنادر خود اهتمام ورزند.

1-1- بیان مسئله

ایده ساخت بنادر خشک در دنیا به عنوان راه حلی جهت کاهش ترافیک شهرهای بندری و انتقال بخشی از فعالیت‌های بندر به منطقة دورتر از دریا، همچنین کاهش قیمت و ارتقاء کیفیت حمل‌ونقل شکل گرفت. ساخت بنادر خشک می‌تواند باعث صرفه‌جویی در مصرف انرژی، کاهش آلودگی‌های زیست‌محیطی، کاهش ترافیک شهرهای ساحلی، افزایش کارایی بنادر در جابجایی کالا و تسهیل فرایند لجستیک برای صادرکنندگان و واردکنندگان کالا شود. پژوهش حاضر با هدف «بررسی تأثیر بندر خشک بر توسعة بندر انزلی» انجام شده است. مسئله اصلی این پژوهش بررسی این موضوع است که آیا ایجاد بندر خشک، در توسعة بندر انزلی تأثیر مثبت و معنی‌دار دارد؟

1-2- ضرورت انجام پژوهش

با توجه به ظرفیت‌های بالقوة تجارت منطقه و محدودیت اماکن بندری (142هکتار) پس از اجرای طرح و توسعة جدید و قرارگرفتن بندر انزلی در بافت شهری، این بندر برای رسیدن به ظرفیت 17 میلیون تن تخلیه و بارگیری کالا در سال و حل مشکلات پیش روی خود و همچنین پاسخگویی به نیازهای آتی مشتریان (شرکت‌های حمل‌ونقل، تجار، حق‌العمل‌کاران گمرکی و غیر آن)، ضروری است تأثیر ایجاد بندر خشک بر توسعة بندر انزلی ن بر توسعه بنادر استان آن در پسکرانه‌های این منطقه به عنوان یکی از راهکارهای ممکن برای حل مشکلات پیش روی بندر انزلی بررسی شود. یافته‌های تحقیق تریناویسیوت در سال 2009 این بود که، بندر خشک می‌تواند به عنوان یک پل ارتباطی مهم در شبکه‌های حمل‌ونقل و خوشه بنادر عمل کند و تأثیر مستقیم بر مشکلات زیست‌محیطی در بنادر دارد. مهم‌ترین مزایایی که راه‌اندازی بنادر خشک دارد شامل: کاهش کلی هزینه‌های حمل‌ونقل، ترغیب به استفاده از راه‌آهن به‌جای جاده و در نتیجه کاهش خسارت به محیط زیست، تقویت وضعیت بنادر در زنجیرة حمل‌ونقل، تقویت راهکارهای ترکیبی حمل‌ونقل، افزایش جریان‌های کالا، کاربری بهینه از ظرفیت‌های موجود، کاهش نیاز به خرید اراضی گرانقیمت در نواحی شهری حاشیة بندری، احتمال کاهش قابل‌توجه گره‌های ترافیکی در معابر شهری و دروازهای ورودی به علت انتقال شیوة حمل‌ونقل از جاده‌ای به ریلی، کاهش مشکلات محیط زیست در شهرهای ساحلی، بهبود در جریان ثبت داده‌ها و جمع‌آوری آمار و اطلاعات، افزایش قابلیت برنامه‌ریزی و زمانبندی ارسال و حمل کالا، ایجاد فرصت‌های مختلف شغلی، احتمال افزایش سرعت مراحل گمرکی برای کالاهای حمل‌شده به وسیلة احداث بنادر خشک مجهز به خدمات گمرکی.

1-3- پیشینة تحقیق

لام چان و همکاران در سال 2016 در تحقیق خود با موضوع «یک رویکرد چندمنظوره برای جانمایی بندر خشک در اقتصاد رو به توسعة کشور ویتنام» به این نتیجه رسیدند که بندر خشک باید متناسب با ویژگی‌های خاص و شرایط قرارگرفتن آن در منطقه بر مبنای چارچوب مفهومی و رویکرد چندمنظوره در نظر گرفته شود.

شیخ الاسلامی و همکاران در مقاله خود با عنوان«بررسی نقش بندر خشک و ضرورت ایجاد آن در بهبود عملکرد بنادر ساحلی»، به این نتیجه رسیدند که بندر خشک راهکار مناسبی برای مواجه با مشکلات ناشی از تراکم ترافیک بندر و همچنین ارایه سایر خدمات بندری در خارج از آن است و این راهکار گزینة مناسبی به منظور ارتقاء سطح حمل‌ونقل دریایی کشور در مقایسه با کشورهای همسایه می‌باشد. به علاوه، موجب توسعه و سرمایه‌گذاری در بخش حمل‌ونقل ریلی می‌شود.

ملکی  در سال 1391 در تحقیق خود، با استفاده از ماتریس مقایسات زوجی بر اساس هفت معیار تعیین‌شده، به این نتیجه رسید که بهترین گزینه‌ها در مورد بندر انزلی به ترتیب «توسعه مناطق فعالیت لجستیک»، «بندر خشک» و «پارک لجستیک» می‌باشد

  مطالعة حاضر با هدف سنجش تأثیر بندر خشک بر توسعة بندر انزلی و بر اساس مدل مفهومی شکل (1) انجام شده است. در این تحقیق، ابعاد قابل‌سنجش بندر خشک که بر توسعة بندر انزلی تاثیرگذار می‌باشند به ترتیب عبارتند از: (1) کاهش ترافیک بندر ( شیخ الاسلامی و همکاران، 1390)، (2) افزایش ظرفیت بندر (لام چان و همکاران، 2016) و (3) کاهش مشکلات زیست‌محیطی بندر (تریناویسیوت، 2009؛ دادور، 1388)

شکل (1): مدل مفهومی تحقیق

جدول (1): ابعاد بندر خشک در توسعة بندر انزلی

2- روش تحقیق

پژوهش حاضر، از نظر هدف تحقیق، کاربردی، و از نظر شیوة گردآوری اطلاعات، توصیفی ـ پیمایشی است. برای تجزیه و تحلیل داده‌ها از ابزارهای آمار استنباطی استفاده شده است. جامعة آماری شامل 164 نفر کارشناسان دریایی و بندری ادارة کل بنادر و دریانوردی استان گیلان می‌باشند. حداقل حجم نمونه با توجه به بسته‌بودن جامعه و فرمول کوکران تعداد 115 نفر محاسبه شد. با توجه به تعداد حداقل نمونة موردنیاز و احتمال عدم بازگشت پرسشنامه، تعداد 150 پرسشنامه بین کارکنان توزیع شد، که در نهایت 121 پرسشنامه تکمیل و جمع‌آوری شد. روش نمونه‌گیری تصادفی ساده و روش جمع‌آوری داده‌ها به شکل میدانی می‌باشد.

جدول (2): تعداد سؤالات ابعاد پژوهش

جهت سنجش روایی ابزار اندازه‌گیری، در ابتدا طی جلسه و مشاوره با اساتید دانشگاه و کارشناسان بندری و شرکتی، در نهایت 51 سؤال از سؤالات پرسشنامه در اختیار استاد محترم راهنما قرار گرفت و روایی پرسشنامه به تأیید رسیــد. برای پایایی پرسشنامه،در ابتدا به صورت مقدماتی برای مشخص نمودن پایایی پرسشنامه محقق‌ساخته، تعداد 30 پرسشنامه توزیع شد و پس از جمع‌آوری و بررسی پرسشنامه‌، پایایی آن بر اساس آلفای کرونباخ و با استفاده از نرم‌افزار آماری SPSS 22 تعیین گردید.

جدول (3): پایایی پرسشنامه به تفکیک ابعاد

3- تجزیه و تحلیل داده‌ها

این پژوهش یک فرضیة اصلی و سه فرضیة فرعی به این شرح مطرح می‌شود: 

فرضیه اصلی: بندر خشک تأثیر مثبت و معنی‌داری بر توسعة بندر انزلی دارد.

فرضیه‌های فرعی:

فرضیة فرعی اول:

H₀: کاهش ترافیک بندر تأثیر مثبت و معنی‌داری بر توسعة بندر انزلی ندارد.

H₁: کاهش ترافیک بندر تأثیر مثبت و معنی‌داری بر توسعة بندر انزلی دارد.

فرضیة فرعی دوم:

H₀: افزایش ظرفیت بندر تأثیر مثبت و معنی‌داری بر توسعة بندر انزلی ندارد.

H₁: افزایش ظرفیت بندر تأثیر مثبت و معنی‌داری بر توسعة بندر انزلی دارد.

فرضیة سوم:

H₀: کاهش مشکلات زیست‌محیطی بندر تأثیر مثبت و معنی‌داری بر توسعة بندر انزلی ندارد.

H₁: کاهش مشکلات زیست‌محیطی بندر تأثیر مثبت و معنی‌داری بر توسعة بندر انزلی دارد.

برای تجزیه و تحلیل داده‌های جمع‌آوری‌شده، نخست با استفاده از ابزار شاخص‌های آمار توصیفی (جداول توزیع فراوانی، شاخص‌های مرکزی، میانگین، پراکندگی انحراف معیار و واریانس) به توصیف جامعه پرداخته شد و سپس به کمک نمودارها و جداول آماری مرتبط، توصیف مذکور از ابعاد مختلف بررسی گردید. برای بررسی نرمال‌بودن متغیرهای تحقیق از آزمون کولموگروف ـ اسمیرنف استفاده شد. تجزیه و تحلیل داده‌ها به وسیلۀ نرم‌افزار SPSS 22 و LISREL 8.58 انجام شد. گزارش توصیفی از متغیرهای تحقیق در جدول (4) نشان داده شده است.

جدول (4): توصیف متغیرهای تحقیق

در جدول (4) مشاهده می‌شود که میانگین متغیرهای تحقیق در بازة (48/3 - 76/3) قرار دارد و کمترین میانگین مربوط به متغیر ترافیک بندر و بیشترین میانگین مربوط به کاهش مشکلات زیست‌محیطی است.

جدول (5): آزمون کولموگروف ـ اسمیرنف

مقدار سطح معنی‌داری به‌دست آمده از آزمون کولموگروف ـ اسمیرنف برای متغیرهای تحقیق کمتر از 05/0 می‌باشد. با توجه به اینکه این مقدار خارج از بازة (96/1 و 96/1-) می‌باشد، معنی‌داری متغیرهای تحقیق اثبات می‌شود.

شکل (2): آزمون مدل تحقیق (حالت اعداد معنی‌داری: فرضیه اصلی)

شکل (3): آزمون مدل تحقیق (حالت اعداد معنی‌داری: فرضیه های فرعی)

نتایج حاصل از آزمون فرضیه‌ها به صورت نمودارهای (2) و (3) نشان داده شده است. از آزمون فرضیة اصلی تحقیق این‌گونه استنباط شد، که بندر خشک تأثیر مثبت و معنی‌دار بر توسعة بندر انزلی دارد، یعنی فرض H₁از فرضیة اصلی تأیید شد. پس از آزمون فرضیة اول، مشاهده شد که میزان آمارة t بین دو متغیر کاهش ترافیک بندر و توسعة بندر انزلی خارج از بازة (96/1 و 96/1-) است و بنابراین، فرضیه پذیرفته می‌شود، یعنی کاهش ترافیک بندر تأثیر مثبت و معنی‌دار بر توسعة بندر انزلی دارد. پس از آزمون فرضیه دوم، مشاهده شد که میزان آماره t بین دو متغیر افزایش ظرفیت بندر و توسعة بندر انزلی خارج از بازة (96/1 و 96/1-) است و بنابراین، فرضیه پذیرفته گردید و نشان داده شد که  افزایش ظرفیت بندر تأثیر مثبت و معنی‌دار بر توسعة بندر انزلی دارد. پس از آزمون فرضیه سوم، مشاهده شد که میزان آماره t بین دو متغیر کاهش مشکلات زیست‌محیطی و توسعة بندر انزلی خارج از بازة (96/1 و 96/1-) است و بنابراین، فرضیه پذیرفته شد و نشان داده شد که کاهش مشکلات زیست‌محیطی تأثیر مثبت و معنی‌دار بر توسعة بندر انزلی دارد. نتیجة پژوهش در باب این فرضیه‌ها با نتیجة پژوهش دادور و همکاران، (1394)؛ ملکی، (1391) و لام چان، (2016) همخوانی دارد.

جدول6) نتایج تحلیل آزمون فرضیه هایپژوهش

4- نتیجه‌گیری

          یافته‌های در پژوهش حاضر، با استفاده از روش معادلات ساختاری و با توجه به مدل تحقیق در حالت اعداد معنی‌داری، مشاهده شد که میزان آماره t در همة فرضیه‌ها و بین تمام متغیرها، خارج از بازه (96/1 و 96/1-) می‌باشد و در نتیجه، تمام فرضیه‌های تحقیق تأیید و پذیرفته شدند. با توجه به نتایج پژوهش به مدیران بندر پیشنهاد شد به این نکته توجه داشته باشند که ایجاد بندر خشک در حوزة بندر انزلی موجب تقویت و توسعة فعالیت‌های حمل‌ونقلی کالا، ایجاد ارزش افزوده و ایفای نقش مراکز لجستیکی، مراکز توزیع داخلی، تقویت فعالیت‌های بازرگانی در کنار سایر کارکردهای خدماتی و صنعتی، تکمیل حلقه‌های لجستیک و زنجیرة تأمین کالا، استفاده وسیع از فناوری اطلاعات و روش‌های بازرگانی الکترونیکی، افزایش اشتغال‌زایی، توزیع منطقه‌ای، استقرار خدمات مشاوره‌ای و آموزشی می‌گردد. پیشنهاد می‌شود سایر پژوهشگران، در استان‌های دیگر کشور نیز در زمینة تأثیر بنادر خشک بر مشکلات زیست‌محیطی و سایر مؤلفه‌های متأثر از ایجاد بندر خشک، مطالعه کنند تا مشخص شود یافته‌های این تحقیق تا چه اندازه با نتایج تحقیق آنها همخوانی دارد.