1- مقدمه

یکی از انواع آلودگی­های محیط زیست که می‌تواند تأثیر بسیاری بر زندگی انسان و سایر موجودات داشته باشد، آلودگی نفتی است. آلودگی­های نفتی هر ساله باعث ایجاد هزینه‌های بسیاری برای شرکت‌های نفتی دولت‌های نفت‌خیز می‌گردد. این آلودگی برای انسان و محیط زندگی انسان خطرناک است و زمانی این خطر بیشتر نمایان می‌گردد که آلودگی‌های نفتی در سطح دریاهای بسته یا نیمه‌بسته مانند خلیج‌فارس و دریای خزر ایجاد شود. برای پیشگیری و جلوگیری از گسترش این آلودگی­ها، تلاش‌های فراوانی در سطح ملی و بین­المللی انجام گرفته است (اتابک، 1392).

احکام حقوق بین­الملل را در بارة جلوگیری از آلودگی دریاها می­توان در دو عنوان کلی مورد توجه قرار داد که برخی ناظر به کنوانسیون‌های پیشگیری است و برخی نیز به‌منظور دفع و کاهش آثار آلودگی در صورت وقوع سوانح دریایی در دریای آزاد و مسئولیت مدنی در بارة جبران زیان وارده به کشور صاحب سواحل در صورت وقوع آلودگی باید جبران گردد. کنوانسیون بین‌المللی در بارة مسئولیت مدنی برای جبران آلودگی نفت سوخت کشتی جزء کنوانسیون‌های دفع و کاهش آثار آلودگی می‌باشد. ریشه اجرایی این کنوانسیون، کنوانسیون سازمان ملل در بارة حقوق دریاها مصوب 1982 می‌باشد. مقررات این کنوانسیون فقط به آلودگی‌های ناشی از ریختن نفت سوختی می­پردازد (امیرحسینی و روشن، 1394).

یکی از مشکلاتی که جمهوری اسلامی ایران در مناطق و مرزهای دریایی خود با آن مواجه است، آلودگی‌های ایجاد شده توسط سوخت کشتی‌هاست. کشور ما در سال 1389 به این کنوانسیون ملحق شده است. این کنوانسیون ابزاری است که می‌تواند در ایجاد مبنای بین‌المللی مسئولیت در مورد این آلودگی‌ها و به‌طور ضمنی در جهت کاهش آنها مؤثر باشد. البته این کنوانسیون محدودیت‌هایی دارد که از یک طرف منافع ما را تنها تا حدی تأمین کرده و از طرف دیگر چنانچه کشتی‌های ایرانی آلودگی‌هایی در سایر نقاط جهان ایجاد نمایند، این کنوانسیون نمی‌تواند منافع کشور ما را به‌خوبی تأمین نماید (امیدی، 1393).

استان بوشهر قطب انرژی ایران می‌باشد که روزانه شاهد تردد کشتی‌های کوچک و بزرگ نفتی و باری زیادی می‌باشد که آلودگی ناشی از تخلیة سوخت این کشتی‌ها می‌تواند بر محیط زیست دریایی این استان و عملیات بندری و نفتی آن تأثیر منفی بگذارد. این تحقیق به دنبال آن است که با مطالعة مفاد کنوانسیون بین‌المللی درباره مسئولیت مدنی برای جبران آلودگی نفت سوخت کشتی، تأثیر اجرای آن را استان بوشهر بررسی کند.

1-1- مسئله پژوهش

مسئله اصلی این تحقیق، مطالعة تأثیر اجرای کنوانسیون مسئولیت مدنی ناشی از آلودگی سوخت کشتی‌ها در محدودة آب‌های استان بوشهر می‌باشد. بدیهی است که به تبع آن، مفاد کنوانسیون مسئولیت مدنی ناشی از آلودگی سوخت کشتی‌ها، ویژگی‌های دریایی و اکوزیستی استان بوشهر نیز بررسی و راهکارهایی برای اجرای بهتر کنوانسیون و مفاد آن در استان بوشهر ارائه خواهد.

1-2- ادبیات پژوهش

آب دریا عمدتاً از 6 طریق آلوده می‌شود: (1) حمل‌ونقل دریایی: شامل تانکرهای نفت‌کش، حوضچة تعمیر، نفت­های سوختی و تراوشی، تصادف تانکرهای نفت‌کش و شناورهای دیگر، (2) تأسیسات ثابت: شامل پالایشگاه‌های ساحلی، تولیدات دور از ساحل و پایانه‌های نفتی، (3) منابع طبیعی: نشت ذخایر نفتی نزدیک به سطح زمین که هزاران سال است اتفاق می‌افتد، (4) آلودگی‌های ناشی از بیوسنتز هیدروکربن­ها، (5) حوادث غیرمترقبه: مانند حوادث جنگی و زلزله و (6) سایر منابع: مانند فاضلاب‌های انسانی، فاضلاب‌های صنعتی، مرز آب‌های شهری، ورودی رودخانه­ها، احتراق ناقص سوخت و دفن مواد زائد در اقیانوس (سیفی و همکاران، 1394).

1-3- تعاریف

1-3-1- بانکرینگ

تعریف سوخت‌رسانی دریایی را می­توان فرآیند تأمین سوخت کشتی‌ها (عماد و همکاران، 1392) یا تأمین سوخت و کلیه مایحتاج یک کشتی و خدمة آن برای سفر دریایی و همچنین ارائه خدمات مورد نیاز به آنها در زمان اقامت در بندر نامید (Davis et al., 2004). سوخت‌رسانی دریایی به دو شکل از پایانه بندر به کشتی یا از کشتی به کشتی صورت می­گیرد (Danish Maritime Authority, 2003). مؤسسة مشاور مدیریت انرژی پاس در پژوهشی به مزایای سوخت‌رسانی دریایی پرداخت. نتایج این بررسی نشان داد که «سوخت‌رسانی دریایی یک صنعت استراتژیک می‌باشد که اعتبار جهانی، اشتغال‌زایی و ارز‌آوری را برای کشورهای ارائه‌دهنده آن در ‌پی دارد. علاوه بر این­، ارتباط با دنیای خارج، حسن شهرت کشور‌های فعال در صنعت سوخت‌رسانی دریایی، تأثیرات اقتصادی مثبت، افزایش ثروت و تمایل بخش خصوصی به سرمایه‌گذاری از دیگر مزایای سوخت‌رسانی می‌باشد» (Pace Global Energy Management Consultants, 2013). تقاضای جهانی بانکرینگ در سال 2016، 232 میلیون تن بوده است که مراکز توزیع آن در شکل (1) نشان داده شده است.

شکل (1) توزیع جایگاه­های بانکرینگ در جهان (Maritime Strategies International, 2016)

از گزارش­های سازمان دریایی و شکل (1) می­توان نتیجه گرفت که ارتباط مستقیمی بین مکان‌های اصلی فعال در بانکرینگ و تردد کشتی­های خطوط کشتیرانی وجود دارد.

1-3-2- کنوانسیون مارپل

سانحه شناور نفتکش اکسون والدز و صدمات زیست‌محیطی کلان باعث شد تا سازمان جهانی دریانوردی به کنوانسیون مارپول 78/73 در ارتباط با مسائل مربوط به آلودگی دریا خصوصاً به واسطة نفتکش­ها بپردازد. هدف اصلی این کنوانسیون را می‌توان حذف آلودگی عمدی محیط‌زیست دریا به‌وسیلة نفت و سایر مواد مضر و کاهش تخلیه چنین موادی به‌صورت عمدی و یا غیرعمدی، از طریق اعمال قوانین و مقررات بر کشتی‌ها و بنادر دانست. کارکردهای اصلی این کنوانسیون عبارت‌اند از (باورصاد و همکاران، 1392): (1) در خصوص کشتی­هایی که حق برافراشتن پرچم یک دولت عضو را داشته باشند، (2) در خصوص کشتی­هایی که حق برافراشتن پرچم یک دولت عضو را ندارند ولی تحت نظر آنها بهره‌برداری می­گردند و (3) در ارتباط با تخلف کشتی‌های متردد، مجازات و تنبیه آنها تحت مقررات همان دولت عضو صورت پذیرد (Safaei, 1385).

در صورت بروز هر گونه آلودگی ناشی از عملیات سوخت‌رسانی، هر دولت عضو باید مدارک و مستنداتی که نشان‌دهنةه تخلیه مواد مضر یا جریانی از مواد که حاوی چنین مواد مضری است که باعث تخلف از مفاد کنوانسیون شده است را به مرجع دریایی دولت صاحب‌پرچم کشتی ارائه نماید و این دولت عضو گزارش دریافتی را از وقوع سانحه آلودگی مطلع نماید. همچنین در صورتی که سانحه دربردارنده اثرات مضر مهمی برای محیط زیست باشد، دولت­های عضو باید به سانحه رسیدگی و متخلفین به دادگاه معرفی و مجازات­ شوند (EMSA, 2013).

1-4- کنوانسیون‌های بین‌المللی

احکام حقوق بین‌الملل را درباره جلوگیری از آلودگی دریاها می‌توان در دو عنوان کلی بررسی کرد که برخی ناظر به کنوانسیون‌های پیشگیری است و برخی نیز ناظر بر کاهش آثار آلودگی در صورت وقوع سوانح دریایی در دریای آزاد و مسئولیت مدنی درباره جبران زیان وارده به کشور صاحب سواحل می‌باشد.

در مجموع به منظور حمایت از محیط زیست دریایی بیش از 20 کنوانسیون تصویب شده است که هر یک دارای آثار خاصی می‌باشند. کنوانسیون‌های مسئولیت و جبران عبارت‌اند از (یوشانلویی و کشفی، 1395): (1) کنوانسیون مسئولیت مدنی ناشی از آلودگی نفتی 1969، (2) کنوانسیون تأسیس یک صندوق بین‌المللی برای جبران غرامت ناشی از آلودگی نفتی 1971، (3) کنوانسیون مسئولیت مدنی مربوط به حمل دریایی مواد هسته‌ای 1971، (4) کنوانسیون مربوط به حمل مسافران و بار آنها از طریق دریا 1974، (5) کنوانسیون تهدید مسئولیت دعاوی دریایی 1976، (6) کنوانسیون مسئولیت و جبران غرامت، در مورد خسارات مربوط به حمل مواد خطرناک و مضر از طریق دریا 1996 . (7) کنوانسیون مسئولیت مدنی ناشی از خسارت آلودگی سوخت کشتی 2001. در این پژوهش، تنها کنوانسیون مسئولیت مدنی خسارات آلودگی سوخت کشتی‌ها (بانکر 2001) بررسی می‌شود.

1-5- استان بوشهر

استان بوشهر دارای 905 کیلومتر خط و انواعِ اشکال ساحلی شامل خور، مصب، سواحل ماسه­ای، شنی، گلی، صخره­ای، جنگل‌های حرا و کلنی‌های مرجانی غنی است. وجود شش منطقه از هفت منطقه تحت مدیریت این اداره کل در کنار دریا، گونه­های نادر و یا در معرض خطر انقراض از جمله انواع پستانداران و لاک‌پشت‌های دریایی، جنگل‌های مانگرو، آبسنگ‌های مرجانی، زیستگاه پرندگان دریایی، تالاب‌های ساحلی و خلیج‌های کوچک همه دلایلی است که اهمیت توجه به مسائل زیست‌محیطی را در این استان دوچندان می‌کند (موسوی، 1396)

جزایر متعدد استان نیز دارای ویژگی‌های طبیعی منحصربه‌فردی می‌باشند. زادآوری پرندگان مهاجر تابستانه در جزایر نخیلو و ام­الگرم و خارگو، مهاجرت پرندگان زمستان گذران در جزایر خان و تهمادون و جزایر منطقه حفاظت شده حله، تخم‌گذاری لاک‌پشت‌های دریایی بشدت در معرض خطر انقراض منقار عقابی در جزایر نخیلو، ام­الگرم، خارگو و سواحل پارک ملی نایبند، تخم‌گذاری لاک­پشت سبز در معرض تهدید در جزایر خارگو و فارسی و تخم‌گذاری لاک‌پشت دریایی زیتونی در پارک ملی نایبند از ویژگی‌های زیست‌بوم‌های دریایی استان می‌باشد (جعفری، 1396).

مناطق حساس ساحلی استان بوشهر شامل اکوسیستم­های ساحلی محل پیوند دو اکوسیستم خشکی و آبی بوده که به‌عنوان آخرین پذیرنده آلودگی‌ها از دو منبع فوق  مورد تهدید جدی قرار دارند. با توجه به ارزش‌های خاص اکولوژیک از نظر حفاظتی در قالب کنوانسیون جهانی مورد توجه و تعریف قرار گرفته است. مناطق حساس ساحلی استان بوشهر که جزو مناطق منحصربه‌فرد مولد و البته بسیار شکننده هستند شامل جنگل­های حرا، آبسنگ‌های مرجانی، زیستگاه لاک‌پشتان دریایی، خوریات، رویشگاه جلبک‌ها و علف‌های دریایی، تالاب‌های ساحلی و غیره است. این عرصه‌های آبی ساحلی که در جزر و مد قرار داشته به‌عنوان عرصه‌هایی محسوب می‌شوند که محل تمرکز موجودات کفزی است که بزرگ‌ترین پایه زنجیره غذایی دریا و حیات آبزیان و پرندگان و سایر موجودات وابسته به دریا بوده و به‌عنوان بانک­های زیستی از آن‌ها یاد می­شود. اکثر آبزیان بخشی از چرخه حیات خود را در مناطق ساحلی و خصوصاً خورها به‌واسطه برخورداری از مواد غذایی غنی سپری می­کنند. حدود دوسوم ماهیان با ارزش تجاری و نود درصد صید دریایی به دلیل تجدید نسل و یا طی نمودن قسمتی از مراحل رویشی به این مناطق وابسته هستند، علاوه بر ارزش‌های اکولوژیکی، این مناطق  به دلیل در پناه بودن از تلاطم شدید دریا مورد استفاده صیادان و بازرگانان محلی قرار می‌گیرند و دارای ارزش‌های اقتصادی-تجاری می‌باشند و همچنین از کانون‌های مهم گردشگری و اکوتوریسم هستند. وجود پستانداران دریایی در اطراف جزایر و آب‌های استان نیز از فرصت‌های استان بوده به‌طوری که گله‌هایی از دلفین گوژپشت در منطقه حفاظت شده مند و پارک ملی دیر نخیلو به‌صورت دائم حضور داشته و بومی منطقه می‌باشند (موسوی، 1396).

مهم‌ترین زیستگاه‌های دریایی اکوسیستم‌های مرجانی می‌باشند. در آب‌های استان بوشهر مناطقی مانند جزایر خارک و خارگو، جزیره فارسی، نایبند و سواحل شهر بوشهر واجد مناطق مرجانی می‌باشند. پایداری اکوسیستم دریایی، تولیدات دریایی، اکوتوریسم، مطالعه و تحقیق از مهم‌ترین دلایل حفاظت از این مناطق می‌باشد. تهدیدات محیط‌زیست شامل این موارد می‌شود (نادری، 1396): (1) آلودگی خاک، (2) فلرینگ غیرعادی (مشعل‌ها) و آلودگی هوا، (3) انباشته کردن غیراصولی گوگرد در حاشیه جاده، (3) ریختن پساب شیمیایی به دریا و آلودگی آب، (4) از بین رفتن سواحل طبیعی و بکر و جایگزین نشدن (مناطق تفریحی مردم)، (5) استحصال اراضی به دریا و عدم توجه به سازه‌های ساحلی و فراساحلی، (6) آلودگی نفتی کشتی‌ها، (7) آلودگی صوتی، (8) کاهش تنوع زیستی گیاهی و جانوری و (9) توجه نداشتن به مسئله پسماند و نبود نظارت کافی.

1-6- پیشینة تحقیق

جواندل جانانلو (1394) نتیجه گرفتند که آلودگی نفتی دریایی گاهی از نشت نفت از سازه‌های دریایی هنگام اکتشاف و بهره‌برداری، نشت نفت محموله و یا سوخت کشتی‌ها در دریا، رهاسازی سازه‌های دریایی و گونه‌های مهاجم ناشی از رسوبات نفتی دریاها ایجاد می‌شود. آلودگی‌های نفتی دریا که موضوع کنوانسیون­های بین‌المللی و منطقه‌ای مختلف است، تعرفه واحد و یکسانی ندارد. بنابراین، برای تعریف آلودگی‌های نفتی و تحلیل ارکان آن باید کنوانسیون‌های مختلفی بررسی شود. یکی از این کنوانسیون‌ها، کنوانسیون مسئولیت مدنی ناشی از آلودگی سوخت کشتی‌ها است.

یوشانلویی و کشفی (1393) اعلام کردند که به دلیل ویژگی غالباً غیرقابل بازگشت خسارات وارده به محیط‌زیست دریایی، مراقبت و پیشگیری برای حمایت از محیط‌زیست، بر اساس اسناد بین‌المللی مربوطه امری اجباری تلقی می‌گردد. یکی از این اسناد بین‌المللی، کنوانسیون 2001 بانکرها در زمینه مسئولیت مدنی ناشی از آلودگی نفتی بانکرها می‌باشد.

گرشاسبی (1390) نتیجه گرفت که کشتی در دریا منشأ آلودگی‌های بسیاری است که چالش‌برانگیزترین آن آلودگی حاصل از نشت یا تخلیه نفت از کشتی به دریا است. مسئولیت مدنی ناشی از این آلودگی مسئله‌ای است که ابعاد پیچیده­ای داشته و سال­ها دولت‌ها را به‌منظور بررسی و حل مسائل مرتبط با آن به تکاپو واداشته است؛ منشأ و ماهیت مسئولیت مدنی، انتساب مسئولیت به دولت و یا افراد خصوصی، تحدید مسئولیت، جبران خسارت زیان دیدگان از طریق بیمه مسائل مرتبط با تعارض قوانین از جمله پرسش‌هایی است که در نتیجه یک آلودگی گسترده در دریای آزاد مطرح می‌گردند.

2- روش تحقیق

این تحقیق از نوع توصیفی ـ پیمایشی و از لحاظ هدف کاربردی است. با توجه به آنکه تنها به تشریح وضعیت موجود اجرای کنوانسیون در استان بوشهر می‌پردازد در گروه تحقیقات توصیفی قرار می‌گیرد و چون از طریق پرسشنامه انجام شده است از نوع پیمایشی است.

این تحقیق در دو مرحله انجام شد: مرحله اول، شناسایی تأثیراتی که اجرای کنوانسیون مسئولیت مدنی ناشی از آلودگی سوخت کشتی‌ها بر آبراه‌های بنادر داشته است که اطلاعات این مرحله از طریق منابع کتابخانه‌ای حاصل می‌شود. در مرحله دوم، نقش کنوانسیون مسئولیت مدنی ناشی از آلودگی سوخت کشتی‌ها در محدوده آب‌های استان بوشهر بررسی شده که اطلاعات این مرحله از طریق منابع میدانی به‌دست آمده است.

جامعه آماری این تحقیق شامل کارشناسان و مسئولان اداره کل بنادر استان بوشهر و سازمان محیط‌زیست استان بوشهر می‌باشند. حجم این گروه 200 نفر برآورد شده است. نمونه‌گیری به صورت نمونه‌های در دسترس و تصادفی ساده انجام شد.حجم نمونه با استفاده از فرمول کوکراندر سطح خطای 5%، تعداد 132 نفر به‌دست آمد. در این تحقیق، محدودة آب‌های استان بوشهر، متغیر وابسته و کنوانسیون مسئولیت مدنی ناشی از آلودگی سوخت کشتی‌ها، متغیر مستقل تحقیق است.

پرسشنامه تحقیق از دو قسمت تشکیل شده است. در بخش اول، سؤالات جمعیت‌شناختی شامل شغل، سابقة کاری، جنسیت و تحصیلات پاسخ‌دهندگان قرار دارد. در بخش دوم 12 عامل که می‌تواند متأثیر از اجرای کنوانسیون قرار گیرد در قالب طیف پنج گزینه‌ای لیکرت مورد پرسش قرار گرفته است. در این تحقیق، عوامل با استفاده از راهنماهای منتشرشده از سوی مراجع معتبر و بین­المللی و مقالات معتبر داخلی و خارجی شناسایی و در قالب پرسشنامه طراحی شدند. به­منظور اطمینان بیشتر، از روش روایی صوری استفاده شد. به این منظور پرسشنامه در اختیار استاد راهنما، استاد مشاور و همچنین دو تن از کارشناسان که با موضوع پژوهش آشنا بودند، قرار گرفت و از آنان در مورد هر سؤال و در خصوص ارزیابی هدف مربوط، نظرخواهی شد و پس از اصلاحات جزئی روایی پرسشنامه مورد تائید قرار گرفت. برای تعیین پایایی تحقیق از آزمون آلفای کرونباخ استفاده شد. نتایج این آزمون در جدول (1) ارائه شده است. عدد 891/0 بیانگر قابلیت اعتماد یا پایایی پرسشنامه می‌باشد. 

جدول (1): آلفای کرونباخ

3- تجزیه و تحلیل داده‌ها

به منظور انجام آزمون استنباطی از آزمون کولموگروف ـ اسمیرینوف استفاده شد که نتیجه آن در جدول (2) بیان شده است.

جدول (2): نتیجه آزمون کولموگروف ـ اسمیرینوف

با توجه به نتیجة آزمون مشخص شد که سطح معنی­داری بیشتر از 05/0 می‌باشد و مقدار کولموگروف ـ اسمیرینوف بین بازه (2 و 2-) قرار نگرفته است، بنابراین داده‌ها نرمال می‌باشند. برای آزمون فرضیه‌های رابطة اجرای کنوانسیون مسئولیت مدنی ناشی از آلودگی سوخت کشتی‌ها و عوامل شناسایی‌شده، از آزمون T در قالب دو فرضیة H₀ و H₁ استفاده شد.

فرض H₀: اجرای کنوانسیون مسئولیت مدنی ناشی از آلودگی سوخت کشتی‌ها بر عامل شناسایی‌شده (مندرج در جدول (3)) تأثیر مثبت نداشته است.

فرض H₁: اجرای کنوانسیون مسئولیت مدنی ناشی از آلودگی سوخت کشتی‌ها بر عامل شناسایی‌شده (مندرج در جدول (3)) تأثیر مثبت داشته است.

جدول (3): نتایج آزمون t سوالات

 نتایج جدول (3) نشان می‌دهد اجرای کنوانسیون مسئولیت مدنی ناشی از آلودگی سوخت کشتی‌ها بر هر یک عوامل شناسایی‌شده تأثیر مثبت داشته است. با توجه به تأیید کلیة فرضیه‌های مربط به عوامل شناسایی‌شده، می توان نتیجه گرفت که اجرای کنوانسیون مسئولیت مدنی ناشی از آلودگی سوخت کشتی‌ها در محدودة آب‌های استان بوشهر با بهبود محیط زیست منطقه رابطة معنی‌دار دارد.

4- نتیجه‌گیری

استان بوشهر قطب انرژی ایران است و روزانه شاهد تردد کشتی‌های کوچک و بزرگ نفتی و باری زیادی می‌باشد که آلودگی ناشی از تخلیة سوخت آنها می‌تواند بر محیط‌زیست دریایی این استان و عملیات بندری و نفتی آن تأثیر منفی بگذارد. کشور ما در سال 1389 به کنوانسیون مسئولیت مدنی ناشی از آلودگی سوخت کشتی‌ها ملحق شده است. این کنوانسیون ابزاری است که می‌تواند در ایجاد مبنای بین‌المللی مسئولیت در مورد این آلودگی‌ها و به‌طور ضمنی در جهت کاهش آنها مؤثر باشد.

به منظور مطالعة تأثیر اجرای کنوانسیون مسئولیت مدنی ناشی از آلودگی سوخت کشتی‌ها در محدودة آب‌های استان بوشهر، نخست تحقیقات داخلی و خارجی مطالعه شد و 12 عامل که اجرای این کنوانسیون بر آنها اثر می‌گذارد، شناسایی گردید. بررسی‌ها نشان داد اجرای این کنوانسیون بر جنبه‌های دریایی، محیط‌زیستی، شهرت و اعتبار کشور ایران و مسائل داخلی مختص استان بوشهر همچون هماهنگی سازمان‌ها و تجهیزات موردنیاز تأثیر مثبت داشته است.