1- مقدمه

صنعت کشتیرانی به‌عنوان یکی از مؤلفه‌های پراهمیت در حمل‌ونقل دریایی، به علت شرایط محیطی فعالیت و بین‌المللی بودن آن همواره با مخاطرات بسیاری روبرو می­باشد. امروزه با روند رو به رشد اقتصاد جهانی و در نتیجه افزایش میزان حمل‌ونقل کالا و مواد اولیه از طریق دریا، اهمیت و توجه به مسائل ایمنی و امنیتی در تردد شناورها نیز دچار تحولی بنیادین گشته است. باید به این نکته مهم اعتراف نمود که بیشتر سیاست­ها­ و قوانین ایمنی دریایی در سرتاسر دنیا بعد از وقوع حوادث دریایی وضع و توسعه یافته­اند، بنابراین انتقاد از این نحوه تدوین قوانین که مبتنی بر انتظار وقوع حوادث و اتفاقات و درس گرفتن از علت وقوع آنها به‌منظور وضع قوانین جدید می­باشد همواره وجود داشته است ]1[. گرچه حمل‌ونقل دریایی ایمن‌ترین نوع حمل‌ونقل در دنیا به شمار می­رود اما کماکان هزاران سانحه دریایی هرساله اتفاق می­افتد که علت اصلی بروز اکثر آنها خطای انسانی است. در سال 1990 مطابق با آمار موسسه UK P&I Club در خصوص خطای انسانی در کشور انگلستان علت 58 درصد حوادث بوده است ]2[. که این عدد در سال 2003 به 62 درصد رسید و در نهایت در سال 2008 عامل انسانی را می‌توان به‌عنوان عامل اصلی 80 تا 85 درصد تصادمات دریایی تقریب زد]3[.

از طرفی بررسی‌های به‌عمل‌آمده نشانگر این واقعیت است که در سالیان اخیر 68% از سوانح رخ‌داده برای شناورهای تحت پرچم جمهوری اسلامی ایران، مربوط به شناورهای سنتی می‌باشد. گرچه این میزان سوانح به تعداد کل شناورهای سنتی موجود، دارای درصد نسبتا پایینی در مقایسه با سایر انواع شناورها است، اما با توجه به عدم ارتقاء سطح کیفیت فنی و ایمنی این‌گونه شناورها مطابق استانداردهای بین‌المللی حمل‌ونقل دریایی، مسئله شناورهای سنتی به یکی از دغدغه‌های صنعت حمل‌ونقل دریایی کشور تبدیل شده است و بیم آن می­رود که علاوه بر متحمل شدن خسارات سنگین جانی و مالی ناشی از عدم برقراری شرایط ایمنی در این شناورها، صنعت حمل‌ونقل ایران با چالش عدم اعتبار و همچنین عدم حضور مناسب در تجارت جهانی (خصوصا در منطقه خلیج فارس و دریای عمان) مواجه شود ]4[.

1-1- پیشینه تحقیق

تحقیقات مرتبط متعددی با سوانح دریایی شناورهای سنتی در داخل و خارج انجام پذیرفته که با توجه مجال اندک در این مقاله از ذکر تمامی موارد خودداری و به برخی از مهم‌ترین تحقیقات صورت پذیرفته،اکتفا می­نمائیم.

ماهر و همکاران در تحقیقی با عنوان چالش‌های ارتقاء سطح ایمنی شناورهای سنتی و راهکارهای راهبردی به این نتیجه رسیدند که با توجه به اینکه ساخت و بهره‌برداری از شناورهای سنتی، دارای پیشینه تاریخی بوده و جزئی از سنت نواحی جنوب کشور می‌باشد و با اقتصاد، فرهنگ و اجتماع این مردم عجین شده است، حذف ضربتی شناورهای سنتی اقدامی غیرعملی می‌باشد. از طرفی حفظ این شناورها به دلیل اینکه ارتقاء وضعیت ایمنی آنها تقریبا غیرممکن می‌باشد، باعث می‌شود که مشکلات موجود کماکان باقی بماند؛ بنابراین تنها راه‌حل، جایگزینی تدریجی شناورهای سنتی با شناورهای مناسب در چارچوب طرحی مشخص و با زمان‌بندی بلندمدت می‌باشد]4[.

عماد و همکاران در تحقیق خود با عنوان چالش‌های نیروی شناورهای سنتی جنوب کشور به‌روز نبودن و نداشتن تحصیلات آکادمیک علوم دریانوردی جدید را از مهم‌ترین دلایل ایجاد سوانح دریایی شناورهای غیر کنوانسیونی برشمرده‌اند]5[.

یقطین  (شیوه مرجع نویسی تغییر کند. اگر اسم نویسنده آورده می‌شود باید سال هم بیاید، روش ونکوور را اعمال کنید) در تحقیق خود که بر روی نقش شناورهای سنتی در حمل‌ونقل دریایی انجام داده است، عنوان می‌دارد که ویژگی‌های خاص شناورهای چوبی باعث شده تا در بسیاری از کشورهای جهان هنوز نیز مورداستفاده قرار گیرند. ولی با توجه به بررسی آماری سوانحی که طی چند سال اخیر در سواحل کشور اتفاق افتاده، نشان می‌دهد که بیشترین آمار تصادفات دریایی مربوط به لنج‌های چوبی است و لزوم اجرای یک طرح مؤثر برای بهبود وضعیت این شناورها مشهود به نظر می‌رسد]6[. سؤال تحقیق کجاست؟؟؟؟؟؟؟؟؟

2- روش‌شناسی تحقیق (سؤال تحقیق چیست، رابطه سؤال تحقیق با روش‌ها نخست آورده شود )

 2-1- تکنیک دلفی

دلفی رویکرد یا روشی سیستماتیک در تحقیق برای استخراج نظرات از یک گروه متخصصان در مورد یک موضوع یا یک سؤال است ]7[ و یا رسیدن به اجماع گروهی از طریق یک سری از راندهای پرسشنامه‌ای با حفظ گمنامی پاسخ‌دهندگان و بازخورد نظرات به اعضای پانل است ]8[؛ درخواست قضاوت‌های حرفه‌ای از متخصص همگن و مستقل در مورد یک موضوع ویژه در سطح بزرگ جغرافیایی با استفاده از پرسشنامه‌ها است که تا زمان دستیابی به اجماع نظرات مداوم تکرار می‌شود ]9[ و روش مطالعه چندمرحله‌ای برای گردآوری نظرات در موارد ذهنی بودن موضوع و استفاده از پاسخ‌های نوشتاری بجای گرد هم آوردن یک گروه متخصص است و هدف اجماع با امکان اظهارنظر آزادانه و تجدیدنظر عقاید با تخمین‌های عددی به دست می‌آید ]10[.

2-2- تکنیکاجرایی TOPSIS

روش TOPSIS یک روش تصمیم‌گیری قوی و تکنیکی برای اولویت‌بندی به‌وسیله شباهت به جواب ایده­آل است. بر این اساس که گزینه انتخاب‌شده باید کوتاه­ترین فاصله را از جواب ایده­آل و دورترین فاصله را از بدترین جواب داشته باشد، این روش در هنگامی‌که عمل تصمیم­گیری با چندین عامل کمی و کیفی روبروست، می­تواند مفید باشد ]11[. روش TOPSIS در سال 1981 توسط هوانگ^[1] و یون^[2]ارائه گردید؛ که در آن m گزینه با توجه به n معیار رتبه‌بندی می‌شود. اساس این روش انتخاب گزینه ایست که کمترین فاصله را از جواب ایده‌آل مثبت و بیشترین فاصله را از جواب ایده‌آل منفی دارد. حل یک مسئله به روش TOPSIS از طریق یکسری روابط ریاضی به ترتیب شامل 6 مرحله 1.کمی کردن و بی مقیاس سازی ماتریس تصمیم، 2.ایجاد ماتریس بی مقیاس  موزون، 3.مشخص نمودن راه‌حل ایده‌آل مثبت و راه‌حل ایده­آل منفی، 4.محاسبه اندازه جدائی (فاصله)، 5.محاسبه نزدیکی نسبی به راه‌حل ایده آل و 6.رتبه‌بندی گزینه‌ها بر اساس بیشترین اهمیت می­باشد ]12[. در این تحقیق عوامل مؤثر بر کاهش سوانح دریایی در شناورهای سنتی استفاده از روش TOPSIS رتبه‌بندی می­شوند

3-  تجزیه‌وتحلیل داده‌ها

با توجه به این‌که هیچ اقدام پیشگیرانه و یا آمادگی قبلی­ای باعث حذف سوانح و تصادفات به‌طور کامل نمی­شود اما توجه به سوانح گذشته و تجربه‌هایی که از آنها می­توان کسب کرد، امکان دستیابی به محیطی ایمن­تر وجود دارد. به همین جهت پرسشنامه دلفی کلاسیک شامل سؤالات (1) عوامل تأثیرگذار در افزایش سوانح دریایی در شناورهای سنتی کدامند؟ و (2) عوامل تأثیرگذار در کاهش سوانح دریایی در شناورهای سنتی کدامند؟ برای شناسایی عوامل به اعضای پانل که متشکل از افرادی با تخصص و تجربه کافی در ارتباط با حوزه تحقیق بودند تنظیم و ارسال گردید. پس از غربال پاسخ­ها با استفاده از روش دلفی عوامل تأثیرگذار در کاهش سوانح دریایی شناورهای سنتی مشخص و به‌وسیله تکنیک TOPSIS مورد رتبه­بندی قرار گرفتند و نتایج زیر به ترتیب اهمیت به دست آمد: (1) فرهنگ‌سازی در بین دریانوردان در زمینه رعایت ایمنی و بالا بردن سواد آنها؛ بالا بردن فرهنگ ایمنی یکی از مؤثرترین راه‌های افزایش ضریب ایمنی و کاهش سوانح شناورهاست. در این راستا نقش سازمان‌های مرتبط با بخش حمل‌ونقل دریایی مانند سازمان بنادر و دریانوردی به‌عنوان بانی این امر بسیار حائز اهمیت است، (2) عدم مدیریت صحیح مالکان شناورهای سنتی (مدیریت بر پایه سود بیشتر با کمترین هزینه)؛ فقدان آموزش و همچنین اقتصادی نبودن فعالیت این شناورهاست که مالکان را برای کسب حداکثر سود مجبور به بارگیری بیش از حد و عدم توجه به نوع بار می­نماید. نبود نظارت دقیق در بنادر کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس و دریای عمان بر بارگیری، از دیگر دلایل این مشکلات می‌باشد، (3) بالا بردن کیفیت آموزشی در مؤسسات آموزشی؛ گسترش برنامه‌ها و مراکز آموزشی نیز مستلزم صرف منابع انسانی، مالی و مادی فراوانی است که تأمین آن موجب حساسیت بیشتر مدیران و شرکت‌کنندگان در دوره‌ها می‌شود و بررسی اثربخشی دوره‌ها و ارائه بازخورد اطلاعاتی به افراد، پاسخی منطقی به این موضوع به شمار می‌رود، (4) بالا بردن نظارت بر کیفیت آموزش در مؤسسات آموزشی؛ تعیین سهم برگزاری دوره‌های آموزشی در افزایش تولید، خدمات و در نتیجه، افزایش بهره­وری سازمان‌ها به تحقیق نشان می‌دهد که با اندازه‌گیری اثربخشی می‌توان نقاط قوت و ضعف برنامه‌ها را تشخیص داد و به شناخت لازم برای طراحی برنامه­های باکیفیت­تر دست‌یافت، (5) افزایش نظارت و دقت مؤسسات رده‌بندی بر ایمنی شناورهای سنتی غیر کنوانسیونی مگر رده‌بندی دارد!!!!!!!!!!؛ چون در حال حاضر بحث نظارت و بازرسی به دلایل زیر کارایی لازم را ندارد (الف) به دلیل قابلیت جابجایی برخی از تجهیزات ایمنی، امکان استفاده مشترک از آنها در هنگام بازرسی از شناور، (ب) به دلیل گستردگی بنادری که شناورهای سنتی فعالیت می‌نمایند و کمبود نفرات موردنیاز و (ج) مقدمات و فرهنگ پذیرش بازرسی کنترل بندری در مالکان ایجاد نشده است، (6) نظارت دقیق‌تر سازمان بنادر و دریانوردی بر فعالیت مؤسسات رده‌بندی مورد بالا؛ کارایی و سختگیری لازم در بازرسی‌های بندری شناورهای سنتی بنا به دلایل مختلف از جمله تهدیدات متولیان این امر، مدنظر قرار دادن معیشت مردم و ...  وجود ندارد، (7) استقرار نمایندگان سازمان بنادر در بنادر سنتی؛ مستقر شدن واحدی از سازمان بنادر امکان نظارت و بازرسی هرچه بهتر خصوصا در مورد شناورهای صیادی به دلیل تبعیت این شناورها از قوانین شیلات را به وجود می­آورد، (8) رفع مشکلات بنیادی ساختاری و سازه‌ای؛  اگر چنین بود که باید همه شناورهای سنتی غرق می‌شدند، پس اصول علمی تمام و کمال بکار برده شده است. این مسئله با مدرن بودن متفاوت است.، (9) جایگزینی شناورهای چوبی و فایبرگلاس با شناورهای فلزی؛ در حال حاضر با توجه به اینکه طراحی و ساخت این شناورها به‌صورت سنتی انجام می­گیرد، لذا انواع مختلفی از آنها بدون بهینه­سازی مناسب وجود دارند و (10) تعامل با نهادهای خارج سازمانی و تشریح وظایف و مأموریت‌های سازمان به جهت آگاهی آنان و جلوگیری از دخالت‌های بی‌مورد.

4- نتیجه‌گیری

همان‌طور که مشاهده شد با تجزیه‌وتحلیل داده­های به‌دست‌آمده از آزمون­های مختلف عوامل تأثیرگذار در سوانح دریایی شناورهای سنتی مشخص و تا حدودی به تجزیه‌وتحلیل جواب­های نهایی نیز پرداخته شد؛ و در ادامه نتیجه و تصمیم­گیری نهایی بر اساس جواب­های به‌دست‌آمده موردبررسی و راهکارهای لازم نیز ارائه می­شود. نتایج به‌دست‌آمده را می‌توان به‌صورت زیر بیان کرد: (1) قطعا بالا بردن فرهنگ ایمنی از مؤثرترین راه‌های افزایش ضریب ایمنی و کاهش سوانح شناورهاست. آگاه ساختن مالک و فرمانده شناور خصوصا توسط افسران کنترل و بازرسی شناورها در خصوص رعایت الزامات ایمنی ضروری است، (2) با توجه به کمبود کاربران موتورهای دریایی، آموزشگاه‌های دریانوردی نقش بسیار مهمی را در کاهش این نقیصه ایفا می‌کنند. بنابراین برگزاری دوره‌های آموزشی با همکاری تعاونی لنج‌داران، مؤسسات آموزشی و سازمان بنادر و دریانوردی در کمک به افزایش تعداد آموزش دیدگان تأثیرگذار خواهد بود، (3) برداشتن محدودیت از جمله سواد فقط در یک مرحله و اخذ آزمون شفاهی از افراد کم‌سواد و بی‌سواد واجدالشرایط با توجه به کمبود تعداد کاربر موتورهای دریایی و تعداد زیاد ملوانان تجربه‌دار متقاضی مدرک کاربر موتورهای دریایی در افزایش استانداردسازی این‌گونه شناورها واجب به نظر می‌رسد. این عمل در سال 1385 در بنادر جنوبی انجام گرفته است، (4) کم کردن هزینه‌های آموزشی از مهم‌ترین راهکارهای پیشنهادشده می‌باشد؛ کاهش طول دوره­ها با توجه به شرایط کاری ملوانان در کاهش هزینه‌ها مؤثر خواهد بود، (5) علی­رغم کمبود کاربران موتورهای دریایی، در حال حاضر مالکان احساس نیاز به وجود کاربران موتورهای دریایی نمی‌کنند و حتی از حداقل‌های ظرفیت‌های موجود نیز استفاده نمی­شود. برخورد قاطع سازمان بنادر نقش بسیار مهمی دارد، (6) در جهت رفع نیازهای آتی ناوگان شناورهای سنتی و به‌طورکلی شناورهای غیرکنوانسیونی، فعال کردن هنرستان‌های دریایی با توجه به محتوای درسی آنها می‌تواند گام مؤثری در جهت رفع نیازهای باشد، (7) برنامه‌ریزی و آموزش خدمه شناورهای سنتی؛ این آموزش‌ها بایستی منطبق بر شرایط افراد بومی فعال بر روی شناورها و در سطوح مختلف برگزار گردد. یکی از روش­های مناسب برگزاری دوره‌های آموزش عملی بر روی اسکله یا شناور می‌باشد، (7) با توجه به عدم تمایل دریانوردان و صاحبان کالا به بارگیری در خن موتورلنج‌ها بنا به دلایل مختلف که باعث نامتعادل شدن شناور و گاهی آب‌گرفتگی و مشکلات زیادی برای شناورها می‌شود لذا تهیه آیین‌نامه بارگیری مخصوص شناورهای سنتی، آموزش نحوه اجرایی آن و ایجاد رویه‌های کنترلی می‌تواند یکی از موارد مؤثر بر کاهش سوانح به شمار آید، (8) توانمندسازی نیروی انسانی در حوزه دریانوردی از لحاظ کمی می‌تواند باعث بالا بردن نظارت بر فعالیت صحیح شناورها و کاهش ضریب حوادث آنها و نیز از نظر کیفی منجر به فرهنگ‌سازی و ایجاد آگاهی‌های علمی و اصول در بین آنان گردد، (9) انجام مذاکرات دیپلماتیک با کشورهای حاشیه خلیج فارس و دریای عمان به‌منظور افزایش فعالیت‌های کنترل بندری در بنادر این کشور که باعث یکسان‌سازی در برخورد با مسائل ایمنی از دو جهت (بندر مبدأ و مقصد) می‌گردد، (10) تدوین استاندارد ساخت و تعمیر شناورهای سنتی و اجرای رویه‌های کنترل کیفیت توسط سازنده و تعمیرکار با استفاده از آن و همچنین ایجاد سیستم‌های نظارتی لازم بر کارگاه‌های ساخت و تعمیر بر پایه استاندارد تهیه‌شده و ایجاد هماهنگی بین سازمان‌های مرتبط، (11) ایجاد تسهیلات لازم در ترغیب تدریجی مالکان شناورهای سنتی در جایگزینی با شناورهای فلزی و به‌روز -با توجه به عدم امکان حذف ضربتی شناورهای سنتی به دلیل عجین بودن این شناورها با سنت، اقتصاد، فرهنگ و اجتماع مردم مناطق جنوبی- با پرداخت وام‌های کم بازده، بالا بردن اولویت خدمات‌دهی بیشتر در بنادر به این‌گونه شناورها و ... ، (12) تجمیع و یکپارچه‌سازی شرکت‌های تعاونی لنج‌داران به جای فعالیت چند تعاونی در یک بندر که علاوه بر جلوگیری از فعالیت با سلیقه‌ها و نظرات متفاوت، نظارت و تعامل بندر بر تعاونی را افزایش و باعث افزایش هماهنگی می‌گردد، (13) ارتقاء و توسعه بنادر به بنادر نسل سوم که خود باعث خروج تدریجی از فعالیت سنتی می‌گردد، (14) ساماندهی سیستم تدوین قوانین ملی دریایی کشور که تأثیر مستقیمی بر روی سوانح دریایی دارد. در برخی از بخش‌ها قوانین مربوط به کشتی‌های تجاری بزرگ مستقیماً برای کشتی‌های کوچک استفاده شده است و (15) ساماندهی سیستم گردآوری آمار دریایی کشور و نیز تشکیل هسته مرکزی و مستقل بررسی سوانح دریایی شامل متخصصین قانونی و حقوقی سازمان بنادر،مؤسسات رده‌بندی، دانشگاه‌های دریایی و افراد متخصص بر اساس نوع سانحه که با آنالیز سوانح به دور از هرگونه وابستگی بتوانند علل و عوامل و راه‌های پیشگیری از سوانح مشابه را به دست آورند. هرچند این موضوع در سازمان بنادر و دریانوردی انجام می‌پذیرد اما بنا به دلایل مختلف از جمله وابستگی کارشناسان به سازمان، کمبود تجهیزات و نیروی انسانی و ... نمی‌تواند قابل قیاس با هسته مرکزی و مستقل را داشته باشد.

تحقیقات علمی با توجه به هدفی که دنبال می­کنند باید انجام شوند. این اهداف یا حالت تبیینی دارد و شناخت­های جدیدی را در راستای توسعه قلمرو علم و دانش بیان می­کند یا حالت کاربردی دارد و راهکاری را برای حل مسئله و معضل پیشنهاد می­نماید. مطلب مهم در پژوهش علمی این است که کار تحقیقی باید همیشه با اجتهاد و اظهار نظر توأم باشد و محقق در پایان تحقیق خود و بر اساس مطالعات انجام‌شده به‌طور قاطع نظر خود را درباره­ی موضوع اعلام دارد تا به گسترش دامنه­ی معرفتی علم و یافته­های موجود کمک کند. در غیر این صورت، تحقیق اعتبار علمی زیادی نخواهد داشت و کاری عبث و تکراری خواهد بود. شناخت نوین و جدیدی که بر اثر تحقیق علمی به وجود می­آید، ممکن است نوعا جدید و ابتکاری باشد، حوزه علم را گسترش دهد و ادبیات آن را غنی­تر سازد و اساسا نظریه­ی جدیدی ارائه کند که مبین ماهیت اشیاء و پدیده­ها و نیز روابط بین آنها باشد یا در واقع حرف تازه­ای را ارائه کند که تا کنون به‌وسیله افراد قبل از او بیان نشده است]13[. موارد ذکرشده در این مقاله بخش مهمی از راهکارهای اساسی پیش روی مرجع دریایی کشور می‌باشد. یکی از مهم‌ترین نکات در جهت اجرای مؤثر الزامات، اعمال قوانین به‌صورت تدریجی و مرحله‌به‌مرحله است و اجرا به‌صورت ضرب العجل (یک‌باره) کارساز نخواهد بود. در این میان همکاری و هماهنگی فی‌مابین بخشه‌ای مختلف مرجع دریایی کشور ضروری می‌باشد.