- مقدمه

در سند چشم‌انداز توسعه کشور، بهره‌گیری از موقعیت منطقه‌ای ایران به عنوان پل مناسب ارتباطی بین شمال و جنوب و افزایش ظرفیت بهره‌برداری بنادر بازرگانی، متناسب با رشد مبادلات بازرگانی و ترانزیتی مدنظر قرار گرفته است. پاسخگویی به نیازهای فزاینده مبادلات بازرگانی دریایی کشور با مفهوم توسعه بنادر مقارن می‌باشد. اگرچه این توسعه الزاما به معنای افزایش تعداد بنادر نخواهد بود. لیکن در صورتی که ضرورت ایجاب کند باید مکان‌های مناسب برای توسعه بنادر جدید بررسی و اولویت‌بندی شوند. سیری گذرا به الگوهای عملکردی بنادر کشور، بیانگر وجود ظرفیت‌های بالقوه گسترده‌ای است که به دلیل نبود شرایط لازم در گذشته و فرصت‌طلبی‌های بنادر رقیب، از بین رفته و یا کاهش شدید بافته است. هرچند سیاست‌های کلان نظام، به‌ویژه حرکت‌های توسعه‌ای چند سال اخیر در بنادر، از فاصلة عملکردی بنادر کشور با شاخص‌های مطلوب جهانی کاسته است، اما به نظر می‌رسد با چاره‌اندیشی و تدوین برنامه‌ها و استراتژی‌های مشخص و برنامه‌ریزی‌شده نظیر توسعه و ساخت بنادر جدید، بنادر می‌توانند به پیشرفت مطلوب‌تری دست یابند.

1-1- بیان مسئله

امروزه راه‌های آبی با صرفه‌ترین روش انتقال کالا شناخته شده است. از آنجا که وسایل حمل ونقل در راه‌های آبی از امکانات ظرفیت بیشتری برخوردارند، تسلط دولت‌ها بر راه‌های آبی نه تنها می‌تواند به عنوان اقتصادی‌ترین راهکار حمل‌ونقل کالا محسوب شود، بلکه می‌تواند در تحکیم اصول ومبانی استقلال اقتصادی و سیادت و حفظ حقوق کشورها در دریا تأثیر داشته باشد. به همین سبب اغلب کشورهای جهان که از امکانات طبیعی دسترسی به دریاهای آزاد برخوردارند با تشکیل ناوگان دریایی، دست‌کم بخشی از تجارت دریایی را به خود اختصاص داده‌اند.

تاریخ زندگی بشر همواره با تهدیدات بزرگی روبرو بوده است که دست‌ساخته‌ها، سرمایه‌های معنوی و حتی جان او را به مخاطره می‌انداخته است. از این منظر، تلاش آدمیان برای بقا، آنها را ناگزیر به تجهیز در برابر تهدیدات کرده است (محمودزاده و پیراسته، 1389). کشور ایران همواره به صورت مستقیم یا غیرمستقیم در معرض تهدید قدرت‌های فرامنطقه‌ای بوده، که بیشتر آنها تهدید نظامی بوده است. بنابراین لازم است همواره برای دفاع از خود آماده باشیم. به دلیل مجاورت بنادر با مرز آبی کشور، دسترسی کشورهای متجاوز به بنادر نسبت به دیگر زیرساخت‌ها که در داخل مرزهای کشور قرار دارند، آسان‌تر است. به همین دلیل علاوه بر تقویت پدافند عامل در کنار زیرساخت‌ها، باید به رویکرد پدافند غیرعامل نیز توجه بیشتری شود تا در صورت وقوع تهدیدات نظامی یا خرابکاری‌های تـروریستی در بنـادر، با استمرار فعـالیت در قسمت‌هـای مهم و حیـاتی آن، مـدیریت بحران به هنگام وقـوع حوادث تسهیـل شـود (ابراهیمی و همکاران، 1394). مسئله اصلی این پژوهش شناسایی، تدوین و استانداردسازی شاخص‌های مکان‌یابی بنادر از منظر پدافند غیرعامل می‌باشد. 

1-2- ضرورت انجام تحقیق

سواحل کشور ایران، 5790 کیلومتر وسعت دارد که 890 کیلومتر آن را سواحل دریای‌ خزر تشکیل می‌دهد و 4900 کیلومتر آن بر کناره‌های خلیج فارس و دریای عمان واقع شده است. ایران با 15 کشور منطقه مرزهای آبی و خاکی مشترک دارد که 6 کشور شرقی و شمالی همسایه ایران یعنی افغانستان، ترکمنستان، قزاقستان، آذربایجان، ارمنستان، ازبکستان از ارتباط با دریاهای آزاد محرومند و برای ترانزیت کالاهای خود به سایر کشورهای از جمله ایران و به بنادری امن ومطمئن نیاز دارند. تعدد، موقعیت و نحوه قرارگیری بنادر در سواحل و نقش ملی و خصوصا بین‌المللی‌ای که در تبادل کالا و ترانزیت دارند، می‌تواند در امنیت آنها مؤثر باشد. همچنین در مقیاس ملی، با کاهش درجه اهمیت بنادر و توزیع اتکاء و نیاز کشور به بنادر مختلف، می‌توان زمینه‌های تهدید بنادر را کاهش داد. ایران با شناسایی و انتخاب بهترین مکان برای احداث و ایجاد بنادر جدید می‌تواند توانایی رقابت در سطح منطقه‌ای برای ترانزیت کالا را به دست آورد.  از این رو، ضروری است جهت مکان‌یابی و ساخت یک بندر، شاخص‌ها و مولفه‌های بسیاری مورد بررسی قرار گیرد.

تا کنون، در مکان‌یابی‌های صورت‌گرفته برای طراحی بنادر موجود، بیشتر شاخص‌های جغرافیایی و طبیعی و عوامل فنی مدنظر بوده و به جنبه‌های امنیتی و دفاعی طرح توجه چندانی نشده است. در این پژوهش به مکان‌یابی بنادر از منظر پدافند غیرعامل نیز توجه شده است.

1-3- ادبیات تحقیق

1-3-1- تعاریف

بندر تجاری (بازرگانی): به بندری گفته می‌شود که به‌منظور تخلیه و بارگیری محصولات ساخته شده است. بندر بازرگانی ممکن است دارای پایانة کالاهای عمومی، کانتینری، مواد فله و مایع یا پایانة چندمنظوره باشد.

پدافند غیرعامل: نـوعی دفاع غیـر نظامی است و به مجموعه اقداماتی

اطلاق می‌شود که به استفاده از جنگ‌افزار نیاز ندارد و با اجرای آن می‌توان از وارد شدن خسارات مالی به تجهیزات و تاسیسات حیاتی و حساس نظامی و غیرنظامی و تلفات انسانی جلوگیری کرد و یا میزان این خسارات و تلفات را به حداقل ممکن کاهش داد. پدافند غیرعامل به معنای کاهش آسیب‌پذیری در هنگام بحران، بدون استفاده از اقدامات نظامی و صرفا با بهره‌گیری از فعالیت‌های غیرنظامی، فنی و مدیریتی است. اقدامات پدافند غیرعامل شامل پوشش، پراکندگی، تفرقه و جابجایی، فریب، مکان‌یابی، اعلام خبر، قابلیت بقا، استحکامات، استتار، اختفاء، ماکت فریبنده و سازه‌های امن می باشد.

مکان‌یابی: فرآیندی است که ازطریق آن می‌توان بر اساس شرایط تعیین‌شده برای یک کاربری مشخص و با توجه به منابع و امکانات موجود، بهترین محل مناسب را تعیین کرد. مکان‌یابی در واقع تجزیه و تحلیل توأمان اطلاعات فضایی و داده‌های توصیفی به منظور یافتن یک یا چند موقعیت فضایی با ویژگی‌های توصیفی مورد نظر می باشد.

اهداف مکان‌یابی: هدف مکانی‌یابی عبارت است از بررسی مسائل دفاعی با رویکرد رعایت اصول پدافند غیرعامل، توزیع متعادل‌تر صنایع و فعالیت‌ها، توزیع فضایی جمعیت، توزیع فضایی بهینه مراکز حیاتی و حساس و مهم کشور، شناخت قابلیت‌های مکان، استقرار واحدهای خاص در مکان‌های معین، هدایت و تخصیص سرمایه‌های دولتی و خصوصی به بخش‌های مختلف اقتصادی، بهینه کردن هزینه‌هایی مانند نیروی کار، زمین، مواد اولیه، حمل‌ونقل و غیر آن، اهداف اجتماعی، سیاسی و عدالت اجتماعی، توجه به استعداد و برتری نسبی مناطق و شناخت قابلیت‌های هر منطقه.

1-3-2- کاربردهای مکان‌یابی

هرچند کاربرد مکان‌یابی گستره وسیعی را شامل می‌شود، اما در چند حالت بیشترین کاربرد را دارد که عبارتند از: (1) تاسیس مراکز جدید: در این حالت سؤال‌های اساسی عبارت است از اینکه مرکز در کجا باید بنا شود؟ متقاضیان چگونه به این مکان دسترسی پیدا می‌کنند یا هر مرکز باید در چه مقیاسی خدمات ارائه دهد؟ ظرفیت هر مرکز چقدر باید باشد؟ چگونه از میان مکان‌های دارای ظرفیت‌ها و پتانسیل‌های مختلف، مراکز صحیح انتخاب شوند؟ چگونه با استفاده از اصول پدافند غیرعامل، ایمن‌ترین مکان را برای استقرار مراکز حیاتی و حساس انتخاب کنیم؟ کمترین میزان شناسایی و کمترین آسیب‌پذیری در زمان بحران در چه شرایطی به دست می‌آید؟، (2) تغییر مکان مراکز فعلی: در این حالت به دلائل مختلف تغییر محل یک مرکز مد نظر قرار می‌گیرد، (3) تغییر تکنولوژی: در مواردی که سالیان زیادی از عمر یک مرکز می‌گذرد و تجهیزات آن فرسوده و قدیمی می‌شوند، لازم است تجهیزات جدید با تکنولوژی جدیدی استفاده شوند. در این‌گونه مواقع بهتر است بررسی مجددی در خصوص مکان انجام شود. زیرا گاهی اوقات تغییر در تکنولوژی ساخت یک محصول منجر به تغییر در منابع مواد اولیه آن، نیروی انسانی متخصص و مصرف آب و برق مورد نیاز و مسائلی از این دست می‌شود، (3) توسعه طرح یا مرکز: افزایش یا تغییر ماموریت یک مجموعه و یا افزایش حجم تقاضا از یک سو و نیاز به افزایش تولید از سوی دیگر مستلزم توسعه و گسترش مرکز یا طرح می‌باشد. توسعه مرکز نیازمند خرید زمین و ساختن ساختمان‌های جدید با قیمت‌های قابل‌توجه می‌باشد. بنابراین، لازم است با بررسی و تحلیل هزینه ـ فایده در راستای تغییر مکان قبلی مرکز اقدام شود، (4) ایجاد شعبات جدید: افزایش یا تغییر موقعیت یک مجموعه از یک طرف و امکان‌پذیر نمودن توسعه مرکز از طرف دیگر ایجاد شعبات جدید را ضروری می‌سازد، (5) اتمام یا کاهش منابع اولیه: از آنجا که نزدیکی مرکز به موقعیت مراکز تصمیم‌گیری و مواد اولیه در بسیاری از مواقع نقش اساسی و تعیین‌کننده‌ای دارد، در صورتی که دسترسی‌های مرکز به مراکز تصمیم‌گیری و مواد اولیه، نیازهای مرکز را تامین نکند، لازم می‌شود محل استقرار آن تغییر یابد، (6) تحول نیروی انسانی: در بعضی مواقع عدم‌دسترسی به نیروی انسانی در اثر تغییرات اجتماعی و اقتصادی مانند مهاجرت موجب رکود یک مرکز می‌شود. بنابر این مسئولین امر ناگزیر می‌شوند مکان جدیدی را برای استقرار مجدد مرکز انتخاب کنند، (7) افزودن یک بخش جدید: گاهی تغییر سیاست‌های ملی و منطقه‌ای ایجاب می‌کند محل استقرار مرکز، بررسی مجدد شود، (8) عوامل پدافندی غیرعامل: از قبیل همجواری با نقاط شاخص و استراتژیک، تجمیع مراکز ثقل، هم‌افزایی خطر، قرارگیری در حواشی مرز، سهولت شناسایی محل، تهدید زیرساخت‌های بندری و دریایی و جذابیت بنادر برای هدف قرارگیری حملات غافلگیرانه

1-4- پیشینة تحقیق

مطالعات مختلفی در زمینة مکان‌یابی بنادر از منظر پدافند غیرعامل انجام شده است که به برخی از آنها اشاره می‌شود.

وزارت دفاع ایالات متحده آمریکا در سال 1983 طی یک راهنمای فنی با عنوان"Engineering and Design of Military Ports" عوامل مؤثر بر مکان‌یابی بنادر نظامی را در قالب قالب 7 شاخص، 24 معیار و 7 زیرمعیار بیان کرده است. به عنوان مثال عمق آب، گذرگاه‌ها و ملاحظات اقتصادی را به ترتیب به عنوان یکی از شاخص‌ها، معیارها و زیرمعیارها نام می‌برد.

رضایی و خبوک (1393) در مقاله‌ای با عنوان "ملاحظات پدافند غیرعامل در مکان‌یابی سازه‌های پهلوگیری (اسکله) با استفاده از مدل AHP شاخص‌های مورد استفاده برای مکان‌یابی اسکله را شناسایی و وزن‌دهـی کرده‌اند که به ترتیب عبارتند از: (1) هیدروگرافی و عمق‌سنج، (2) دسترسی و پسکـرانه، (3) لرزه‌خیزی، (4) عملکـرد سازه، (5) ایمنی، (6) خدمات زیربنایی، (7) میزان نشست، (8) تاثیر باد، امواج و جریان‌های غالب دریایی، (9) لایروبی و خاکریزی، (10) زهکشی آب‌های سطحی و (11) نوع بار وارد براسکله.

سهامی و سندگل نظامی (1390) در مقاله‌ای با عنوان "تبیین عوامل مؤثر در مکان‌یابی بنادر جدید با تاکید بر ملاحظات دفاعی" شاخص‌های مؤثر بر مکان‌یابی بنادر جدید را با تاکید بر ملاحظات دفاعی، در قالب 14 عامل شناسایی کرده‌اند که از این عوامل می‌توان به مواردی مانند فاصله از صنایع خطرساز، دسترسی به سیستم حمل‌ونقل عمومی، دسترسی به بنادر جایگزین و غیر آن، اشاره کرد. در ادامه نیز استفاده از روش AHP را برای تعیین اولویت این معیارها نسبت به هم و اهمیت آنها و همچنین استفاده از روش مجموع ساده وزین (SAW) و روش TOPSIS را برای اولویت‌بندی سواحل کشور پیشنهاد کرده‌اند.

با توجه به مطالعات پیشین، به نظر می‌رسد تا به حال برای مکان‌یابی بنادر تجاری از منظر پدافند غیرعامل شاخص‌های مدون، استاندارد و جامعی ارائه نشده است تا در اختیار تصمیم‌گیران قرار گیرد. این مقاله سعی دارد شاخص‌های جامع و استانداردی را برای مکان‌یابی بنادر تجاری از منظر پدافند غیرعامل شناسایی کند تا با توجه به توسعه سواحل مکران، در این حوزه در معرض استفاده قرار گیرد.

2- روش تحقیق

پژوهش حاضر از نظر هدف کاربردی و از نظر شیوه گردآوری اطلاعات، توصیفی از نوع پیمایشی است. در این تحقیق ابتدا با مطالعه بر روی منابع موجود در رابطه با شاخص‌های مؤثر بر مکان‌یابی بنادر تجاری از منظر پدافند غیرعامل و با نظرخواهی از افراد صاحب نظر در زمینه پدافند غیرعامل، شاخص‌های مؤثر بر مکان‌یابی بنادرتجاری شناسایی شد، سپس با تهیه پرسشنامه و دریافت نظرات 30 نفر از خبرگان و متخصصان خبره در این قبیل پروژه‌ها، میزان اثرگذاری هر شاخص در قالب 5 گروه محیطی

و طبیعی، شبکه‌های ارتباطی و راه‌ها، پشتیبانی و لجستیکی، فاصله از عوامل تاثیرگذار و اقتصادی و اجتماعی مشخص شد و دست‌آخر توسط نرم‌افزار Choice Expert به روش AHP تجزیه و تحلیل انجام شد.

2-1- روایی پرسشنامه

روایی، میزان سازگاری پرسشنامه را با اهداف تحقیق نشان می‌دهد. هر اندازه تحقیقات انجام‌شده از روایی بالاتری برخوردار باشد به همان اندازه اعتبار تحقیقات افزایش می‌یابد. روایی پرسشنامه توسط 5 نفر از اساتید دانشگاه و کارشناسان بخش پدافند غیرعامل سازمان بنادر و دریانوردی کشور تأیید شد. پایایی پرسشنامه بیانگر این است که جواب‌ها قابل اعتماد می‌باشند و توسط افراد به صورت تصادفی و به اصطلاح چشم بسته و یا توسط تنها یک نفر پر شده‌اند. برای تمام شاخص‌های پرسشنامه‌های تکمیل‌شده ضریب آلفای کرونباخ با نرم‌افزار SPSS محاسبه شد. ضریب آلفا برای این پرسشنامه برابر با 856/0 به دست آمد. چون ضریب آلفای به‌دست آمده بالای 7/0 می‌باشد، پرسشنامه از اعتبار لازم برخوردار است.

3- تجزیه و تحلیل داده‌ها

3-1- فرآیند تحلیل سلسله مراتبی 

فرآیند تحلیل سلسله‌مراتبی (AHP) در علم تصمیم‌گیری که در آن انتخاب یک راهکار از بین راهکارهای  موجود و یا اولویت‌بندی راهکارها مطرح است، چند سالی است که در بین روش‌های تصمیم‌گیری با شاخص‌های چندگانه (MADM) جای خود را باز کرده است. این روش بیش از سایر روش‌ها در علم مدیریت استفاده می‌شود. فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی یکی از معروف‌ترین فنون تصمیم‌گیری چندمنظوره است که اولین بار توسط توماس ال. ساعتی در دهه‌ 1970 ابداع شد. فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی منعکس‌کننده رفتار طبیعی و تفکر انسانی است. این تکنیک، مسائل پیچیده را بر اساس آثار متقابل آنها بررسی، و آنها را به شکلی ساده تبدیل می‌کند و سپس به حل آن می‌پردازد. فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی در مواقعی که عمل تصمیم‌گیری با چند گزینه رقیب و معیارهای متعدد تصمیم‌گیری روبرو می‌شود می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد. معیارهای مطرح‌شده می‌توانند کمی و کیفی باشند. بنیاد این روش تصمیم‌گیری، بر مقایسات زوجی متکی است. در این روش عناصر هر سطر نسبت به عنصر مربوط به خود در سطح بالاتر به صورت زوجی مقایسه، و وزن آنها محاسبه می‌شود.

3-2- شناسایی و جمع‌آوری شاخص‌های مؤثر بر مکان‌یابی بنادر تجاری از منظر پدافند غیرعامل

پس از بررسی پژوهش‌های پیشین و انجام مصاحبه با متخصصان و خبرگان، شاخص‌های مؤثر بر مکان‌یابی بنادر تجاری از منظر پدافند غیرعامل شناسایی شد که عبارتند از:  

(1) لرزه‌خیزی: ایران در کمربند لرزه‌خیز آلپ ـ هیمالیا قرار دارد و ازنظر خطر زمین‌لرزه از آسیب پذیرترین کشورهای جهان به‌شمار می‌رود. برای دوری از عوارض زمین‌لرزه در مکان‌یابی سکونت‌گاه‌ها و فعالیت‌ها باید پیشاپیش نواحی پرخطر از نظر زمین‌لرزه مشخص شوند،

(2) روان‌گرایی خاک: روان‌گرایی پدیده‌ای است که به دلیل کاهش سختی و مقاومت خاک در اثر وارد آمدن نیروی زلزله با یک بارگذاری سریع صورت می‌گیرد. از آنجا که روان‌گرایی فقط در خاک‌های اشباع صورت می‌گیرد، این پدیده در مناطق نزدیک آب همانند رودخانه‌ها، خلیج‌ها و اقیانوس‌ها اثرات تخریبی بیشتری دارد، اثرات این پدیده عمدتا در مناطق نزدیک به ساحل دریا در اثر تنش، اضافه می‌شود. صدمه و آسیب به دیوارهای نگهدارنده بنادر و باراندازها یا ایجاد فشار به خاک پشت آنها و هل دادن آنها به سمت آب از صدماتی است که روان‌گرایی در مناطق بندری ایجاد می‌کن،

(3) هیدروگرافی و عمق‌سنجی: از جمله معیارهای اصلی برای جانمایی بنادر، وضعیت هیدروگرافی و عمق‌سنجی ساحل دسترسی بنادر می‌باشد. این معیار ارتباط مستقیم با هزینه‌های احداث بندر دارد و هزینه‌های بهره‌برداری را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد. در صورت کم‌عمق بودن سواحل برای تأمین آبخور لازم جهت تردد و پهلوگیری شناورها، حجم لایروبی کانال دسترسی بندر و داخل آن افزایش می‌یابد و بنا به طبیعت رسوب‌گذاری منطقه احتمال پرشدن کانال دسترسی با رسوبات در حین بهره‌برداری از بندر کماکان وجود خواهد داشت. به‌طور کلی می‌توان گفت که دارا بودن عمق مناسب و ایمن سواحل برای تردد شناورها و کم کردن میزان لایروبی، هزینه‌های بهره‌برداری آتی را نیز به حداقل خواهد رساند،

(4) گستردگی نوار ساحلی و محوطه‌های بندری: پراکندگی یکی از ارکان تعیین‌کننده در آمایش و مکان‌یابی می‌باشد. زیرا با پراکندگی مراکز حیاتی در بنادر می‌توان خسارات مالی ناشی از تهاجم دشمن را به حداقل رساند، که طبیعتا برای رعایت این اصل، محدوده و مساحت بندر باید دارای گستردگی لازم جهت پراکندگی مراکز آن باشد. امکان ایجاد فاصله مناسب بین اجزای یک بندر با در نظر گرفتن توجیه اقتصادی و توزیع عملکرد بهینه می‌تواند سطح تعمیم تهدید از یک جزء به سایر اجزاء را کاهش دهد، که این امر به گستردگی نوار ساحلی و محوطه بندری بستگی دارد،

(5) راه‌های ورودی و خروجی (پسکرانه): بنادر کنونی به منزله یک سیستم حمل‌ونقل ترکیبی تلقی می‌شود که مشتمل بر بندر و خطوط کشتیرانی مراجعه‌کننده به بندر و شبکه‌های متراکم و گسترده حمل‌ونقل زمینی متصل به آن می‌باشد و عملکرد آن به صورت یکپارچه مد نظر است. از این رو، باید شبکه‌ای متراکم و فعال از شیوه‌های مختلف حمل‌ونقل در پسکرانه بنادر وجود داشته باشد، که امکان دسترسی به مراکز مختلف و متعدد تولید و مصرف و مبادی و مقاصد اصلی و مهم را در شرایط بحران فراهم آورد. شریان‌های دسترسی به مناطق مختلف و آسیب‌دیده و سلامت آنها نقش مهمی در مواقع بحران دارد. ورودی‌ها و خروجی‌های شریان‌های مهم بنادر تجاری باید مشخص و به‌راحتی قابل‌دسترس باشند. اهمیت توجه به وجود مسیرهای جایگزین در بنادر به این دلیل است که در صورت هدف واقع شدن یکی از این راه‌های ارتباطی، امکان تداوم تخلیه بار در صورت مهم بودن بار کشتی در بندر حادثه‌دیده میسر باشد،

(6) ارتباط با آب‌های سرزمینی و بین‌المللی: قرارگیری یک بندر در راه‌های آبی درون سرزمینی و کرانه‌های امن هر کشور می‌تواند به عنوان یک عامل مهم در ایجاد امنیت برای آن بندر محسوب شود. لذا لازم است موقعیت یک بندر نسبت به آب‌های بین‌المللی و شرایط ترافیک پیرامون آن به‌ویژه در نقاط حساس و مشترک با سایر ذینفعان منطقه‌ای و بین‌المللی به عنوان شاخصی تاثیرگذار در ایجاد تهدید یا کاهش آن مورد ارزیابی و بررسی قرار گیرد. هرچه فاصله یک بندر از مسیرهای اصلی دریایی کمتر باشد، مطلوبیت بالاتری را برای مراجعه کشتی‌های ورودی به منطقه دارد،

(7) فاصله از خطوط حمل‌ونقل ریلی: با توجه به حجم انبوه صادرات و واردات کالا در بنادر توجه به فاصله بندر از خطوط حمل‌ونقل ریلی کمک شایسته‌ای در سرعت بخشیدن به عملیات تخلیه و بارگیری کشتی‌ها و کوتاه شدن مدت توقف کشتی در کنار اسکله‌ها می‌کند. نکته قابل تأمل در اهمیت این شاخص برای یک بندر آن است که هرچه مدت توقف کشتی در بندر کمتر باشد ترافیک ایجاد شده در دریا و محوطه بندری کاهش پیدا می‌کند و در نتیجه آسیب‌پذیری احتمالی برای کشتی‌ها و بندر به حداقل می‌رسد،

(8) فاصله از فرودگاه: این شاخص نیز برای یک بندر دارای اهمیت می‌باشد و به عنوان یک شاخص مثبت در نظر گرفته می‌شود به خصوص در مکان‌یابی برای بنادر جنوب کشورکه با مشکل دوری از مرکز و نیز فاصله زیاد بین شهرها روبرو می‌باشند،

(9) دسترسی به بنادر جایگزین: با توجه به اینکه یکی از اهداف پدافند غیرعامل، تداوم فعالیت‌های ضروری در هنگام بروز بحران‌های انسان‌ساخت می‌باشد، دسترسی به بنادر جایگزین برای یک بندر می‌تواند باعث تداوم و حفظ عملکرد بندر مورد نظر از طریق بندر جایگزین شود. بنابراین، این عامل نیز می‌تواند باعث افزایش هزینه برای دشمن شود که خود یکی از رویکردهای پدافند غیرعامل می‌باشد. در صورت حمله دشمن با وجود یک فاصله مناسب میان بنادر، عملیات تخلیه کشتی به بندر مجاور انتقال می‌یابد و همچنین کشتی‌هایی که در مسیر رسیدن به بندر آسیب‌دیده می‌باشند، می‌توانند با تغییر مسیر به سمت بندر جایگزین، موجب کاهش آسیب‌پذیری، خسارات و تلفات وارده به خود شوند تا ارائه خدمات بندری به تعطیلی نیانجامد،

(10) دسترسی به بنادر خشک: امکان دسترسی به بنادر خشک یک قابلیت لجستیکی و کارآمد برای یک محل محسوب می‌شود که به واسطه آن می‌توان سطح ترافیک و رسوب کالا و مشخصا خسارات احتمالی را در محوطه بنادر کاهش داد و کالاهای خطرناک را در مواقع بحرانی به آنجا منتقل کرد. بندر خشک یک پایانه ترکیبی در پسکرانه می‌باشد که به صورت مستقیم توسط مد ترافیکی ظرفیت بالا، به‌طور ویژه حمل‌ونقل ریلی، به یک یا چند بندر ساحلی متصل است،

(11) حمایت پایگاه‌های پشتیبان نظامی و دفاع عامل: توجه به امکان دفاع عامل، جنبه‌های مثبت و منفی مختلفی را ایجاد می‌کند. از یک‌سو، عاملی بازدارنده و دفاع غیرعاملی برای بندر محسوب می‌شود و از سوی دیگر، یک نوع تهدید برای بندر به حساب می‌آید. بنابراین، در مکان‌یابی برای طراحی بنادر جدید باید نکات مثبت و منفی این شاخص در کنار یکدیگر قرار داده شود. به عنوان مثال برای بندر چابهار پایگاه دهم شکاری و نیز نیروی دریایی سپاه، عاملی بازدارنده برای بندر می‌باشد و توان دفاعی منطقه را بالا می‌برد،

(12) فاصله از شهر و مناطق مسکونی: بنادر که جزو مراکز حیاتی محسوب می‌شوند، برای مورد هدف قرار گرفتن توسط دشمن جذابیت زیادی دارند. بنادر به دلیل مجاورت با دریا در محدوده‌ای قرار دارند که به‌راحتی می‌تواند مورد هدف دشمن قرار گیرند. به همین دلیل باید از مناطق شهری و مسکونی فاصله مناسبی داشته باشند، تا در صورت تهاجم، خطرات کمتری متوجه مردم شهر شود. به عنوان مثال بندر انزلی درست کنار بافت شهری و مسکونی قرار دارد که این مورد باعث به خطر افتادن جان مردم به هنگام بروز بحران می شود،

شکل (1): جایگاه بندر خشک در چرخه حمل و نقل کالا

 (13) فاصله از مراکز بازدارنده نظیر مراکز نظامی، راکتورهای هسته‌ای و غیر آن: فاصله مراکز نظامی با زیرساخت‌های حیاتی و حساس کشور جنبه‌های مثبت و منفی مختلفی دارد زیرا هم می‌تواند عملکرد پیشگیرانه در مقابل حملات نظامی دشمن داشته باشد و هم می‌تواند نوعی تهدید برای مراکز غیرنظامی محسوب شود. به همین دلیل باید نکات مثبت و منفی آن بررسی شود و با توجه به تجزیه و تحلیل آنها، فاصله با مراکز نظامی تعیین گردد. همچنین فاصله مناسب از راکتورهای هسته‌ای به دلیل جذابیت‌های نظامی که برای حملات دشمن دارد، همواره باید رعایت گردد. در منطقه خلیج فارس، پایگاه‌های متعددی وجود دارد که متعلق به قدرت‌های بزرگ است و این کشورها با استفاده از تجهیزاتی که در این پایگاه‌ها دارند، به‌راحتی می‌توانند به هر نقطه‌ای که بخواهند لشگرکشی کنند. سابقه حضور فیزیکی و نظامی کشورهای قدرتمند به گذشته‌های دور حضور نظامی کشورهایی چون پرتغال، هلند، فرانسه، انگلستان و آمریکا برمی‌گردد. آمریکا و انگلستان برای حفظ منافع خود و ایجاد امنیت راه‌های کشتیرانی و مواصلاتی، اقدام به ایجاد پایگاه‌هایی در کشورهای عرب منطقه خلیج فارس کرده‌اند تا به هنگام ضرورت از این پایگاه‌ها جهت عملیات‌های نظامی استفاده کنند. به همین دلیل، هنگام مکان‌یابی بنادر باید توجه ویژه‌ای به پایگاه‌های نظامی سایر کشورها کرد و این عامل مهم را مد نظر قرار داد،

(14) فاصله از مراکز و صنایع خطرآفرین: در مکان‌یابی یک بندر با تـوجه به عمـده بار در نظـر گرفته شده برای آن، حتی‌الامکان باید حداقل

 فاصله آن تا صنایع خطرساز موجود در منطقه رعایت شود. زیرا عدم‌رعایت حریم‌های مورد نیاز، می‌تواند موجب هم‌افزایی خطر در مواقع بحران شود. مراکز تولید محصولات خطرزا مانند کارخانجات تولید مواد شیمیایی و زاغه‌های مهمات باید از بنادر دور باشند، زیرا عدم‌رعایت این حریم‌هاو فواصل می‌تواند موجب هم‌افزایی و تشدید خطرات درهنگام بحران شود،

(15) فاصله از شریان های حیاتی کشور و دالان های هوایی: نبود فاصله مناسب و حریم لازم بین بنادر و شریان‌های حیاتی کشورها می‌تواند فعالیت‌های بندری را تحت شعاع قرار دهد و به سرعت به آن انتقال یابد وامکان افزایش حمله به بندر، کاهش توان بازدارندگی، شناسایی و هدف‌یابی آسان را برای بنادر به دنبال آورد. قرارگیری در مسیر دالان‌های هوایی نیز می‌تواند به عنوان یک عامل تهدیدکننده برای بنادر، کشتی‌ها و انبار های موجود درآن محسوب شود،

(16) وضعیت زیرساخت‌های منطقه: با توجه به افزایش جمعیت در پیرامون بنادر، کمبود زیرساخت‌های اداری، مالی، تفریحی و منابع آب شرب موردنیاز، برق و سوخت مصرفی و نبود منابع جایگزین یا عدم امکان گستـرش آن، می‌تـواند منجـر به ایجـاد بحـران و در نهـایت، آسیب به بندر شود،

(17) تنوع و تعدد صاحبان سرمایه:داشتن استاندادهای لازم پیرامون یک محل می‌تواند منجر به گسترش شرکت‌ها و دفاتر سرمایه‌گذاران مختلف داخلی و خارجی شود و این امر می‌تواند باعث کاهش سطح تهدیدات احتمالی شود و وجود تسهیلات ویژه اقتصادی مانند مناطق آزاد تجاری در یک محل می‌تواند این امر را تسهیل کند،

(18) پتانسیل توسعه بندر:ساخت کشتی‌های بزرگ حامل کانتینر در سال‌های اخیر منجر به رشد قابل‌توجه میزان حمل‌ونقل دریایی و در نتیجه افزایش تراکم ترافیک در بنادر و مسیرهای منتهی به آن شده است.

بنابراین عدم‌امکان توسعه بندر در خشکی و دریا و عدم‌قابلیت توسعه مودهای حمل‌ونقلی می‌تواند به عنوان یک تهدید برای بنادر محسوب شود. داشتن پتانسیل لازم جهت توسعه خدمات جنبی، به‌ویژه، در سطح بین‌الملل می‌تواند به عنوان یک عامل بازدارنده در کاهش تهدید برای یک بندر مؤثر واقع شود، و در نتیجه می‌تواند در مکان‌یابی اولیه بنادر مد نظر قرار گیرد و

(19) وضعیت اجتماعی، سیاسی و امنیتی منطقه: شرایط اجتماعی و توان جمعیتی در کنار امنیت و ثبات سیاسی در یک مکان شرط لازم توسعه فعالیت‌های اقتصادی و صنعتی می‌باشد. بنابراین، ایجاد و توسعه بنادر در نـواحی ناامن کشـورها و منـاطق دارای شـرایط اجتماعی نـابسامان و توان

جمعیتی پایین همواره می‌تواند بندر را در ابعاد مختلف دچار مشکل و بحران کند و تهدید جدی در برابر فعالیت‌های بندری محسوب شود.

پس از شناسایی عوامل فوق، مدل سلسله‌مراتبی تحقیق را طراحی شد و با تکیه بر پرسشنامه‌های تکمیل‌شده به اولویت‌بندی آن عوامل پرداخته شد که در ادامه جزئیات و توضیحات بیشتری ارائه می‌شود.

3-3- نمـایش گـرافیکی سـاختـار سلسله‌مـراتبی موضوع تحقیق

در شکل (2) ساختار سلسله‌مراتبی این پژوهش و در شکل (3) وزن‌های هر گروه و زیرگروه مشخص شده است. لازم به توضیح است که در شاخص‌های محیطی و طبیعی، اولین اولویت مربوط به شاخص گستردگی نوار ساحلی و محوطه‌های بندری، در شاخص‌های شبـکه‌های ارتباطی و

راه‌ها اولین اولویت مـربوط به شـاخص راه‌های ورودی و خـروجی (پسکرانه)، در شاخص‌های پشتیبانی و لجستیکی اولین اولویت مربوط به شاخص دسترسی به بنادر جایگزین، در شاخص‌های فاصله از عوامل تاثیرگذار اولین اولویت مربوط به شاخص فاصله از مراکز بازدارنده نظیر مراکز نظامی، راکتورهای هسته‌ای و غیر آن و در شاخص‌های اقتصادی ـ اجتماعی اولین اولویت مربوط به شاخص وضعیت زیرساخت‌های منطقه می‌باشد.

همان‌طور که مشاهده می‌شود بیشترین اولویت مربوط به راه‌های ورودی و خروجی ( پسکرانه ) می‌باشد که رتبه اول را به خود اختصاص داده است و عوامل دیگر به ترتیب اهمیت در رده‌های بعدی قرار گرفته‌اند. در شکل (4)، 19 شـاخص مهـم و تـاثیرگذار در مکان‌یـابی بنادر تجاری از

منظر پدافند غیرعامل به ترتیب اولویت مشخص شده است. همان‌طور که در شکل (4) مشاهده  می‌شود، درصد ناسازگاری کل 01/0 می‌باشد که از 1/0 کمتر است.

 در شکل (5)، گروه‌های عوامل محیطی و طبیعی و عوامل شبکه ارتباطی و راه‌ها بر اساس قضاوت شفاهی که یکی از روش‌های مقایسه در روش AHP است، با یکدیگر مقایسه زوجی شده‌اند. اعداد نوشته‌شده در سلول‌ها، میانگین هندسی نظرات کلیه پاسخ‌دهندگان است که پس از محاسبات در نرم‌افزار Expert Choice  ، نرخ ناسازگاری آن 01/0 به دست آمده که شرط لازم را تأمین کرده است.

شکل (5): مقایسه معیارهای اصلی بایکدیگر براساس قضاوت شفاهی

همان‌طور که در جدول (1) مشاهده می‌شود، از میان 19 شاخص شناسایی‌شده مهم‌ترین شاخص‌ها که رتبه اول تا سوم را به خود اختصاص داده‌اند به ترتیب مربوط به راه‌های ورودی و خروجی ( پسکرانه )، فاصله از خطوط حمل‌ونقل ریلی و فاصله از مراکز بازدارنده نظیر مراکز نظامی، راکتورهای هسته ای و غیر آن می‌باشد که لازم است در مکان‌یابی بنادر تجاری توجه ویژه‌ای به این عوامل شود.

جمع‌بندی نتایج اولویت‌بندی گروه‌های عوامل مؤثر بر مکان‌یابی بنادر تجاری از منظر پدافند غیرعامل به صورت درصد و به ترتیب اولویت در شکل (6) ارائه شده است. همان‌طور که در شکل (6) مشاهده می‌شود، اولویت تأثیرگذاری به ترتیب متعلق به شبکه‌های ارتباطی و راه‌ها با 25%، فاصله از عوامل تاثیرگذار 23%، عوامل پشتیبانی و لجستیکی 21%، عوامل اقتصادی و اجتماعی 16%، عوامل محیطی و طبیعی با 15% می‌باشد.

جدول (1): اولویت‌بندی شاخص‌های موثر بر مکان‌یابی بنادر تجاری از منظر پدافند غیرعامل

شکل (6): مقایسه نتایج معیارهای اصلی با نرخ ناسازگاری 01/0

4- نتیجه‌گیری

با توجه به اینکه بنادر یکی از زیر ساخت‌های فرآیندی و فعالیتی کشور محسوب می‌شوند و نوع فعالیت آنها در مقیاس بین‌المللی و ملی به گونه‌ای است که تحولات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی و البته تحرکات نظامی و تهدیدات سخت و حتی نرم می‌توانند بر نحوه فعالیت، عملکرد و خدمت‌رسانی آنها تاثیر بگذارد. بنابراین امنیت و ایمنی آنها در برابر تهدیدات دشمن می‌تواند به عنوان امنیت بخشی از اقتصاد کشور تلقی شود. اگر در مرحله ابتدایی و آغاز طراحی یک بندر عوامل و معیارهای ذیربط دفاعی و امنیتی به‌طور دقیق رعایت، نظارت و کنترل شود، از بروز بسیاری از مشکلات بعدی که طبعا پیچیده‌تر و هزینه‌بر خواهد بود جلوگیری می‌شود.