-  1-مقدمه

1-11- روند تاریخی ابتلا به فجایع در جمهوری اسلامی ایران

    کشور ایران با  پهنه سرزمینی 1,648,196 کیلومتر مربع مساحت و واقع بودن در 25 تا 40 درجه عرض شمالی و 44 تا 63 درجه عرض شرقی، در کمربند بیابانی غرب آسیا قرار گرفته است. با توجه به اینکه 60% اراضی کشور در نواحی کوهستانی و مابقی آن در نواحی خشک و نیمه خشک واقع شده، استعداد بروز خشکسالی در آن بسیار بالا است. متوسط بارندگی سالانه کشور  بین 230 تا 250 میلیمتر بوده و تقریبا یک سوم متوسط بارندگی سالانه جهانی است. شرایط اقلیمی کشور اوضاع جوی نواحی مختلف کشور را متنوع و ناپایدار ساخته و توزیع بارندگی را در آن بسیار ناهمگون کرده است. نتیجة آن، طغیان رودخانه‌های کشور و به راه افتادن سیل در سرتاسر کشور در فصول بارندگی است که همواره موجب بروز تلفات انسانی، ویرانی و خسارت دیدن واحدهای مسکونی، وارد آمدن خسارات قابل توجه به تاسیسات و تجهیزات، و ازبین رفتن ظرفیت‌های اقتصادی بخش‌های تولید، خدمات و کشاورزی است (UNISDR, Geneva, 1999). از جملة سیل‌های بزرگ کشور می‌توان به سیل­های ماسوله (1998)، استان گلستان (2001)، تجریش (1987) و قم (2009) اشاره کرد. سیل‌خیزی مناطق کشور در اثر عواملی چون تخریب جنگل‌ها، عدم‌توازن در آمایش سرزمین، افراط در استخراج مواد معدنی در حریم رودخانه‌ها، طراحی نادرست زیرساخت­ها، و تخلیه نامتناسب فاضلاب شهری در حال تشدید است (وطن‌‌فدا و همکاران، 2009).  

     همچنین سرزمین ایران بر روی نوار اوروژنیک هیمالیا ـ آلپ واقع شده و دستخوش فعل و انفعالات زمین لرزه­ای ناشی از حرکت صفحات کوه‌زا است. این موضوع جمهوری اسلامی ایران را از لحاظ زلزله­خیزی در جایگاه ششم جهان جای داده است. فشارهای وارد ناشی از حرکت سه صفحه تکتونیکی هندوستان، عربستان و سیبری از شرق، شمال و جنوب موجب شکل‌گیری ده‌ها گسل در سه منطقه لرزه‌خیز زاگرس، البرز و ایران مرکزی شده‌اند. این موضوع موجب‌شده تا بیش از                          وسعت سرزمینی کشور و اکثر شهرهای پرجمعیت آن در شعاع ریسک بالای زلزله‌خیزی قرار گیرد. زمین‌لرزه‌های ایران اغلب در عمق کانونی کمتر از 50 کیلومتر روی می‌دهد که نتیجه آن افزایش قدرت تخریبی زلزله در این‌گونه زمین‌لرزه‌ها است. آمارهای موجود نشان می‌دهد در صد سال گذشته حدود 3500 زلزله در ایران روی داده که شدت 535 مورد آنها بالاتر از 4 ریشتر بوده است. همچنین در هر ده سال یک زلزله با شدت بالای هفت ریشتر در ایران روی داده و این سرزمین در هر سال شاهد وقوع بیش از حدود 200 زلزله بزرگ و کوچک است. این در حالی است که مکان‌یابی و بافت مراکز جمعیتی و استحکام سازه‌ای مستحدثات آنها از مقاومت کافی در مقابل زلزله برخوردار نیست. نتیجة آن بلایای فاجعه­بار و وقایعی چون زلزله­های بویین زهرا (1341)، طبس (1357)، گلبافت (1362)، منجیل و رودبار (1369)، قائن و بروجرد (1376)، بم (1382) بوده است (نگارش، 1382؛ شایان و همکاران، 1392). علاوه بر این، کرانه­های دریایی شمال و جنوب کشور زمینه بروز وقایعی چون توفان، نوسانات سطح دریا و سیل را نیز دارند. مجموع این عوامل موجب شده است جمهوری اسلامی ایران مستعد بروز سی و یک نوع از چهل گونه بلایای طبیعی شناخته‌شده در جهان باشد.

جدول (1): سی و یک گونه بلای طبیعی محتمل در جمهوری اسلامی ایران

منبع: گزارش کشوری جمهوری اسلامی ابران در زمینه کاهش فجایع طبیعی به UNISDR- 1999

آمارهای موجود در زمینه بلایای طبیعی در جمهوری اسلامی ایران بسیار  تامل برانگیز است. طبق اطلاعات انعکاس‌یافته به مراجع بین‌المللی، بلایای طبیعی کشور در بیست سال اخیر جان بیش از 37000 نفر ایرانی را ستانده و زندگی بیش از 5/104 میلیون نفر را در کشور تحت تاثیر خود قرار داده است (World Disasters Report 2013). این در حالی است که زیان اقتصادی متوجه جمهوری اسلامی ایران بین سال‌های 2010- 1980 برابر 21,374,696,000 دلار برآورد شده است (UNISDR Prevention Web).

جدول (2): آمار کشتگان و آسیب‌دیدگان فجایع کشور

منبع:گزارش جهانی فجایع، فدراسیون بین المللی جمعیت‌های هلال احمر و صلیب سرخ-2013

مهم­ترین فجایع کشور در این دو دهه در شمار بلایای طبیعی بوده و بارزترین آنها خشکسالی، زلزله و سیل بوده­اند. آمارهای بین­المللی نشان می­دهد 7/86% جمعیت آسیب‌دیده کشور به خشکسالی، 6/8% آنان به سیل، و 3/4% آنان به زلزله مبتلا شده­اند (www.emdat.be). آمار کشتگان فجایع طبیعی کشور نیز نشان می­دهد 9/94% تلفات در اثر زلزله و 5/4% در اثر سیل بوده است.

 اما این وضع منحصر به سه دهه اخیر نیست، گزارش بین‌المللی مرکز تحقیقات اپیدمیولوژی فجایع (CRED) در زمینه آمار بلایای طبیعی جهان در سی ساله منتهی به سال 2003 نیز  مؤید هزینه اقتصادی ـ اجتماعی ـ انسانی سنگین مترتب بر بلایای طبیعی در جمهوری اسلامی ایران است. بر اساس این گزارش، جمع کشتگان و آسیب‌دیدگان بلایای طبیعی کشور در این دوره سی ساله 67,573,810 نفر بوده و مجموع زیان اقتصادی برآورد شده آنها به حدود 31 میلیارد دلار ایالات متحده بالغ می‌شود (Guha-Sapir, D. et al., 2004).

نمودار (1): فراوانی فجایع ثبت شده تحت پروفایل جمهوری اسلامی ایران در بانک اطلاعاتی Des Inventar

     علاوه بر این جمهوری اسلامی ایران به عنوان یکی از بزرگ­ترین قدرت­های اقتصادی در مناطق آسیای مرکزی و خاورمیانه و برخورداری از جمعیتی بیشتر از 76 میلیون نفر در معرض ابتلا به فجایع انسان­ساخته نیز هست. این موضوع مسبوق به شواهد تاریخی است، به عنوان مثال اطلاعات ماخوذ از پروفایل بانک اطلاعاتی Des Inventar حاکی است که در شش دهه گذشته قریب به 19% از فجایع کشور را فجایع انسان‌ساخته تشکیل داده‌اند. این فجایع عمدتا مرکب از انواع حوادث، آتش­سوزی، و انفجار بوده[1]  و طی شش دهة اخیر موجب کشته شدن 9731 نفر، مجروح شدن 12420 نفر، آسیب دیدن 8275 نفر ، و میلیاردها دلار زیان اقصادی در کشور شده است.

جدول (3): آمار فجایع طبیعی کشور بین سال‌های 2003- 1974

منبع: گزارش تخصصی «سیر سی ساله فجایع بین سال‌های 2003-1973»-  مرکز تحقیقات اپیدمیولوژی فجایع (CRED, 2004)

در چند سال گذشته تهدیدهای نظامی، امنیتی و تروریستی نیز در منطقه به نحو چشمگیری فزونی یافته است. روندهایی همچون شکل‌گیری گروه­های تروریستی تکفیری، صف­آرایی نظامی گسترده و تهدیدآمیز قدرت­های جهانی و متحدان منطقه­ای­شان در مرزهای کشور، اقدامات خراب‌کارانه دشمنان ظرف چند سال اخیر برای تخریب تاسیسات حیاتی و حساس کشور، و پشتیبانی­های سازمان­یافته از تحرکات گروهک­های مخالف داخلی و خارجی جمهوری اسلامی ایران، موجب افزایش روزافزون ریسک بروز فجایع ناشی از جنگ و تروریسم نسبت به دو دهه قبل شده است. این شرایط در وضعیتی شکل گرفته که نظام اقتصادی کشور در طی چند سال گذشته تحت فشار تحریم­های گسترده بین‌المللی قرار گرفته و شاهد تحمیل انواع محرومیت­های اقتصادی است که با هدف تضعیف بنیان نظام جمهوری اسلامی، دشوار ساختن اداره کشور و القای نارضایی در ملت غیور  ایران طراحی شده­اند. در این میان باید توجه داشت که تجربه تاریخی نشان­دهنده آسیب­پذیری جمعیت و دارایی­های سرمایه­ای کشور نسبت به بروز فجایع است. به عنوان مثال به شهادت «گزارش ارزیابی جهانی کاهش ریسک فجایع در سال 2013»، جمهوری اسلامی ایران در طبقه‌بندی کشورهای آسیب­پذیر نسبت به زلزله، در طبقه دوم قرار گرفته و مستعد زیان اقتصادی متوسط سالانه بین یک تا ده میلیارد دلار قلمداد شده است؛ بر این مبنا گزارش یادشده برآورد می­کند که صرفا زلزله­هایی که در کشور اتفاق می­افتند، می­توانند به طور متوسط مسبب نابودی سالانه بین 1/%0 تا 1% سرمایه شهری تولیدشده کشور شوند (UNISDR, 2013). علل تشدید آسیب­پذیری کشور نسبت به فجایع طبیعی را باید در ورای علل طبیعی یعنی عواملی چون ضعف سازه­های عمرانی، آمایش نامتوازن سرزمین، نارسایی‌های مدیریتی، تخریب محیط زیست، معضلات فرهنگی، و غیر آن، سراغ گرفت.

     تصویر حاصل از برآیند ریسک وقوع بلایای طبیعی و تبدیل آنها به فاجعه، ریسک وقوع فجایع انسان­ساخته، افزایش ریسک­های نظامی و امنیتی و فشارهای اقتصادی وارد به نظام در جمهوری اسلامی ایران در مقطع کنونی بسیار نگران‌کننده است و دغدغه‌های زیر را در هر ذهن بصیری برمی انگیزد: (1) تعداد کشتگان و آسیب‌دیدگان فجایع کشور ، هزینه های اقتصادی ـ اجتماعی فوق تصور آنها، و هزینه­های فرصت گزاف تحمیل شده بر کشور به معنای واقعی کلمه غیرقابل تحمل هستند، (2) در برهه کنونی هم‌افزایی بین ریسک‌های وقوع فجایع طبیعی و انسان‌ساخته کشور و شرایط زمینه‌ای اقتصادی ـ اجتماعی ـ سیاسی ـ امنیتی در آن می‌تواند بر وخامت آثار فجایع متصور در کشور بیفزاید، (3) برخی از محققان معتقدند بر اساس الگوی مشاهده‌شده در فجایع قرن بیستم میلادی ( از جمله وقوع یک زلزله با شدت بیش از هفت ریشتر در هر ده سال، خشکسالی‌های گسترده، توفان‌های بزرگ و...) احتمال بروز فجایع بزرگ در آینده نزدیک زیاد است. این در حالی است که بسیاری از مراکز حیاتی، حساس ، و پرجمعیت کشور در مناطق پرریسک واقع شده‌اند و به شدت نیازمند ارتقای استعداد و آمادگی برای مقابله با وقایع فاجعه آفرین هستند، و (4) تداوم روند موجود وقوع فجایع و تحمل آسیب‌ها و زیان‌های سنگین آن، و آثار متصور ناشی از هم‌افزایی تشدیدکننده ریسک و شرایط زمینه­ای کشور در نظام اقتصاد مقاومتی قابل پذیرش نیست و باید با بسیج عزم ملی و اعمال مدیریت جهادی به چاره‌اندیشی و راهکاریابی در زمینه مدیریت ریسک پرداخت.

     بدون شک بهبود عملکرد در زمینه واکنش به شرایط اضطراری در گروی توسعه ظرفیت­ها و قابلیت­های مرتبط در عاملان واکنش­دهنده (اشخاص حقیقی و حقوقی) و طرف­های ذینفع است. در این خصوص باید با اعتقاد به ضرورت تغییر در وضع فعلی به راهکارهای جدیدی اندیشید که امکان ظرفیت‌سازی و خلق قابلیت‌های مورد نیاز کشور را در زمینه پیشگیری از وقوع شرایط اضطراری و واکنش به آنها فراهم آورد. این مهم منوط به حاکم نمودن پارادایم «مدیریت ریسک» به جای «مدیریت بحران» در دولت و ملت است. در این زمینه بدون شک می‌توان با توسل به رویکردهای پدافند شهری و پدافند غیرعامل از یک سو قابلیت­های فناورانه و مدیریتی مورد نیاز را برای مواجهه با شرایط اضطراری توسعه داده و از سوی دیگر به توسعه دانش و آگاهی اعضای جامعه و جلب مشارکت آنها در مواجهه مؤثر با این‌گونه شرایط پرداخت. این رویکرد به ضرس قاطع نیازمند تقویت نوآوری و ارائه راهکارهای موثر جدید برای مسائل و مشکلات مبتلابه کشور است. در این مقاله قصد داریم به ارائه یک راهکار نوآورانه در زمینه لجستیک امداد و اسکان موقت بلادیدگان بپردازیم: این راهکار همانا توسعه ناوگان کانتینرهای امدادی کشور است که علاوه بر بهبود کارآیی منابع و کارسازی عملیات امدادی در صحنه واکنش به بلایا و حوادث فاجعه انگیز، با افزایش قابلیت­های سامانه های امدادی، فراهم آوردن صرفه‌جویی‌های کلان هزینه­ای و زمانی، ارتقای سطح آمادگی در سرویس‌های امدادی، افزایش قابلیت‌های برنامه‌ریزی و بسیج منابع امدادی، و ازدیاد عمر و دوام دارایی‌های ناشی از سرمایه‌های مصروف در واکنش به شرایط اضطراری، می‌تواند گام مؤثری در زمینه چابک­سازی نظام امدادرسانی در جمهوری اسلامی ایران تلقی شود.

2- بحث و تجزیه و تحلیل داده‌ها

2-1 پشتیبانی لجستیکی و اسکان امدادی در وقایع فاجعه انگیز

     زمانی که جامعه­ای دستخوش جنگ، حملات تروریستی ، بلایای طبیعی یا حوادث صنعتی می­شود، فاجعه­آمیز شدن ابعاد حادثه بدان معنا است که جامعه مزبور در شرف از کف دادن کارکردهای حیاتی خود است. چنین جامعه‌ای توان اداره خود را از دست داده و نمی­تواند به طور خوداتکا و سازمان‌یافته خدمات و کالاهای مورد نیاز از قبیل تامین بهداشت، درمان، امنیت، نظم، غذا، آب، سوخت، برق، مسکن، اطلاعات و ارتباطات، ترابری و مایحتاج برای اعضای خود فراهم کند و برقرار نگاه دارد. پیش‌بینی و ظرفیت‌سازی قبلی برای توانبخشی جامعه در چنین شرایطی جزو حساس­ترین ­و مهم‌ترین وظایف مطرح در پدافند غیرعامل است. این امر مستلزم چابکی در مدیریت بحران کشور است [2].

      در شرایط ابتلا به بحران، امدادرسانی و رسیدگی به افراد و گروه های بلادیده­ای که در وضعیت نابه­سامان سرگردانی (و احیانا شوک) به سر می­برند، امری حیاتی و در عین حال بسیار دشوار است. در چنین شرایطی پشتیبانی لجستیکی برنامه­ریزی­شده امداد امری به غایت ضروری است. پشتیبانی لجستیکی شرط لازم شروع و تداوم هرگونه عملیات امدادرسانی در صحنه فاجعه است. در جامعه فاجعه­دیده که کارکردهای اساسی اداره خود را از کف داده، مدیریت لجستیکی امکان بسیج منابع[3] و اطلاعات مورد نیاز برای امدادرسانی را در صحنه فاجعه فراهم می­آورد. بدون برخورداری از مدیریت لجستیکی، عملیات امداد شروع موفقی نداشته و تداوم چندانی نیز نخواهد یافت. مدیریت لجستیکی مستلزم تشخیص و برآورد نیازهای امدادی در صحنه فاجعه و مراحل پسین آن، تدارک و تامین منابع مورد نیاز از فواصل دور و نزدیک به صحنه فاجعه، تخصیص بهینه و هماهنگ منابع در عرصه واکنش، اعزام و گسیل منابع بر مبنای برنامه تخصیص ، مدیریت موجودی و مصرف منابع است. در لجستیک واکنش به فاجعه باید این موارد را در نظر داشت: (1) سرعت واکنش مولفه کلیدی توفیق در مهار فجایع است و از این رو لجستیک باید چابک و حتی فراتر از آن به­هنگام باشد، (2) برای تامین سرعت برخورداری از طرح و برنامه و تدارکات پایه‌ای پیش‌نگرانه برای واکنش در شرایط اضطراری بسیار ضروری است، (3) در هنگام بروز شرایط فاجعه، جریان داده و اطلاعات (برای فراهم آوردن زمینه فرایندهای هماهنگی، نظارت و کنترل بر تدارکات، موجودی و مصرف منابع) به اندازه جریان فیزیکی کالاها و اقلام اهمیت دارد، (4) لجستیک در صحنه واکنش نه تنها بر کارسازی واکنش و دستیابی به اهداف کارکردی آن مؤثر است، بلکه تاثیر مستقیمی بر کارآیی تامین و مصرف منابع در واکنش دارد، موضوعی که در مدیریت فجایع کشور جای بهبود دارد، (5) بهره­برداری از راهکارهای چندمنظوره می­تواند بر سرعت و انعطاف عمل در صحنه واکنش افزوده و موجب صرفه­جویی در هزینه و فضای مورد نیاز برای واکنش در صحنه فجایع گردد.

     اسکان بلادیدگان مرحله دوم امدادرسانی به بلادیدگان صحنه فاجعه است. افرادی که در اثر ضرورت­های صحنه فاجعه، اعم از تخریب محل اسکان یا ریسک‌های غیر قابل تحمل، ناگزیر از ترک محل اقامت خود شده و در شرایط پریشانی و سرگردانی به سر می­برند، توسط نیروهای امدادرسان به‌طور موقت اسکان داده می­شوند. اسکان موقت موجب دلگرمی و ترمیم روحیه بلادیدگان، امکان سازماندهی پشتیبانی افراد و گروه‌های آسیب­دیده، بسیج منابع و اعاده کارکردهای اساسی اداره جامعه، از قبیل برنامه‌ریزی، ارتباطات، بهداشت، درمان، لجستیک، تامین آب و برق و حامل‌های انرژی، انتظام، امنیت، آموزش و اطلاع­رسانی، انتقال به شرایط مابعد بحران، بازگشت افراد به زندگی عادی‌شان در سطح فردی و اجتماعی، و غیر آن، است. اما اسکان موقت بلادیدگان یک مسئله فوق‌العاده چالش‌برانگیز است. اثر پروانه­ای ساعت­ها و روزهای اول پس از این‌گونه وقایع بسیار تعیین‌کننده و حساس است. در بحبوحه شرایط بحران، برهم­کنش عوامل موجود در صحنه بحران و تصمیمات و اقدامات تیم‌های واکنش‌دهنده در هر لحظه می‌تواند سرنوشت افراد و جامعه را به شدت تحت تاثیر قرار دهد. از این رو برخورداری از طرح واکنش و سرعت عمل، اتکاپذیری، آماده به‌کاری، صحت و دقت، و انعطاف‌پذیری در اجرای آن از اهمیت فوق العاده‌ای برخوردار است. این موضوع حساسیت ویژه­ای به مسئله تشکیل مراکز امدادرسانی به بلادیدگان و اسکان موقت آنان می‌بخشد. در مواقع ضرورت انتقال جمعیت و یا ویرانی­های گسترده در صحنه بحران، مراکز امدادرسانی و اسکان موقت در اماکن دور از خطر و به صورت اردوگاه‌های موقت تشکیل می­شوند. تسهیلات اسکان موقت که اغلب در مراجع به عنوان «پناهگاه[4]» خوانده می­شوند، باید فراهم­کننده این موارد باشد: (1) حفاظت از خطرات و عوامل زیان آور محیط، (2) نگاهداری اموال و دارایی‌ها و (3) حریم خصوصی و امنیت عاطفی (UNDP, 2009).

    بر اساس استاندارد سازمان ملل متحد حداقل فضای مورد نیاز هر فرد در آب­وهوای استوایی برابر 5/3 متر مربع و در آب­وهوای گرم برابر 5 متر مربع است. از آنجا که مبنای سازمان ملل متحد بر اسکان موقت خانواده‌های پنج نفری است، حداقل فضای داخلی هر واحد اسکان برابر 5/17 مترمربع در آب­وهوای استوایی و در آب­وهوای سرد برابر 25 مترمربع در نظر گرفته می­شود (UNDP, 2009, UNHCR). استفاده از چادرهای بزرگ و کوچک امدادی برای اسکان موقت بلادیدگان و پناهجویان اغلب موجب می‌شود کمپ­های اسکان (بسته به تعداد بلادیدگان) به صورت اردوگاه یا چادرشهر در ­آید. چادرهای امدادی مورد استفاده در کمپ­های سازمان ملل اغلب از جنس برزنت بوده و اغلب مساحتی برابر 16 مترمربع دارند که از حداقل مساحت مورد نیاز برای اسکان موقت یک خانواده پنج نفری کمتر است.

     علاوه بر تسهیلات اسکان موقت خانواده، کمپ اقامت بلادیدگان باید واجد تسهیلات خدماتی مانند سرویس‌های بهداشتی، سرویس آب‌رسانی، سرویس تجمیع زباله، مرکز بهداشت، مرکز توزیع کالا، بازار و بیمارستان باشد. جدول (4) دربردارنده استاندارد سازمان ملل متحد در زمینه تسهیلات خدماتی کمپ‌های اسکان موقت پناهجویان و بلادیدگان است.

جدول (4): تعداد واحدهای خدماتی طبق استاندارد UNHCR

تصویر (1): انواع چادرهای امدادی مورد استفاده توسط سازمان ملل متحد

چادرهای اسکان موقت به عنوان یک راهکار ارزان و منعطف امدادی در سطح جهان مورد بهره­برداری گسترده هستند. از جمله مزایای چادرهای امدادی می‌توان به قیمت اندک، کوچک بودن ابعاد بسته چادر و سهولت انبارش و حمل ونقل آن، عمر نسبتا طولانی در حالت‌های انبارش و بهره‌برداری، سهولت نسبی نصب و هزینه اندک آن، قابلیت دریافت کاربری­های متفاوت از آن، قابلیت اجرای آن در کلیه محیط­های امدادی، و فراهم نمودن سریع سرپناهی برای بلادیدگان اشاره کرد. با این حال مراجع منتشر شده سازمان ملل متحد نیز اقرار دارند که چادر تسهیلات مناسبی برای اسکان موقت بلادیدگان یک فاجعه نیست. اسکان موقت در چادر آثار منفی بارزی را متوجه هر واحد اسکان­یافته و کل اردوگاه می­کند که از جمله آنها می­توان به ریسک حریق، ریسک­های امنیتی، ریسک­های بهداشتی، به ویژه سرایت هوابرد بیماری­ها، شکننده‌شدن حریم­های اجتماعی و خانوادگی، آسیب­پذیری در مقابل شرایط آب­وهوایی از قبیل سرما، گرما و نزولات جوی، آسیب­پذیری در مقابل عوامل زیان­آور محیطی مانند حشرات و حیوانات موذی، گزندگان و غیر آن، اشاره کرد. با وجود تمام معایب بالا، چادر امدادی به عنوان یک راهکار منعطف برای امدادرسانی چابک مورد اقبال و بهره­برداری جهانی واقع شده است. چادر سامانه­ای سبک­وزن، ارزان قیمت، و کم حجم است که قابل حمل و نصب سریع در هر محلی است. از این رو چادرهای امدادی همواره در صدر فهرست­های تدارکاتی سازمان ملل متحد قرار دارند. حتی کمیسیون عالی پناهجویان سازمان ملل متحد (UNHCR) برنامه­ای تهیه کرده که همواره پنجاه هزار چادر آماده را در دوبی، کپنهاگ و دوربان برای امدادرسانی به بلادیدگان و پناهجویان آماده نگاه دارد. جدول (5) مشخصات چادرهای امدادی مورد سفارش سازمان ملل متحد است را نشان می‌دهد.  

   جدول (5): مشخصات چادرهای امدادی مورد استفاده برای اسکان موقت و امدادرسانی به بلادیدگان

سامانه دیگری در چرخه تامین پشتیبانی لجستیکی واکنش به شرایط اضطراری وجود دارد که می­تواند علاوه بر کارکرد اصلی خود در زمینه حمل­ونقل اقلام و ملزومات به صحنه واکنش، برای استقرار عملیاتی مراکز ارائه خدمات در صحنه فاجعه و اسکان موقت بلادیدگان نیز مورد بهره­برداری قرار گیرد. این سامانه همانا کانتینر حمل­ونقلی است که با برخورداری از سازه‌ای مستحکم، بادوام، جادار، قابل چینش و جابه‌جایی و حمل، و قابل شناسایی و رهگیری در سطح بین‌المللی، به‌طور گسترده‌ای برای حمل‌ونقل در جهان مورد استفاده است. این سامانه حمل و نقلی یکی از اصلی­ترین اجزای لجستیک امداد و واکنش در شرایط اضطراری است. 

2-2- کانتینر حمل و نقلی و قابلیت های آن در زمینه لجستیک و اسکان امدادی

     طی پنج دهه اخیر، کانتینریزاسیون موجب تحول صنعت حمل­ونقل گردیده است؛ به نحوی که در ابتدای هزاره سوم میلادی 90% محموله­های غیرفله در جهان از طریق کانتینر حمل می­شود. ناوگان جهانی کانتینرهای حمل­ونقلی در سال 2012 متشکل از 9/32 میلیون TEU بوده و برآوردهای به­عمل­آمده حاکی از آن است که در سال 2013 این رقم به 6/34 میلیون TEU رسیده است (World Shipping Council's website). گزارش­های دیگر نشان می­دهد که سالانه حدود 2 تا 5/2 میلیون TEU کانتینر به ناوگان جهانی کانتنیرهای حمل­ونقلی افزوده می­شود (UNCTAD, 2013).

     بر اساس آمار آنکتاد، حجم تجارت دریایی کانتینری در سال 2012 به 155 میلیون TEU بالغ شد، حجم عملیات بنادر کانتینری دنیا در آن سال حدود 601,772,123 TEU برآورد شده است (Rodrigue, 2013). این آمار نشان می دهد که هر واحد کانتینر به طور متوسط 71/4 بار در سال به صورت محموله دریایی در کشتی حمل و 29/18 بار بین بنادر و کشتی‌ها تخلیه و بارگیری شده است[5]. این در حالی است که در 32% از عمر مفید کانتینر که در پایانه‌ها و وجوه حمل­و­نقل سرزمینی صرف می­شود، چندین نوبت عملیات درون­پایانه­ای شامل جابه­جایی­های درون­پایانه­ای، محموله­بندی و محموله­گشایی و غیر آن، و عملیات حمل نیز موجب وارد آمدن نیروها و تنش‌های ناشی از بارگیری و تخلیه و جابه‌جایی بارها و نگله­های سنگین توسط وسایط نقلیه سنگین در کانتینر است.

جدول (6): نیروهای وارده به واحد حمل بار

*در موارد مشخص‌شده باید مولفه دینامیکی متغیر را به شرح زیر را در دیاگرام آزاد واحد حمل‌ونقلی افزود:

(الف)g3/0±، (ب)g5/0±، (ج)g7/0±، (د)g8/0±

منبع: IMO/ILO/UN ECE , 1997

     محموله کانتینری در طی حیات خود شرایط آب و هوایی سخت اقلیم‌های متفاوت را به خود دیده و تحت تاثیر نیروهای شدید حمل­ونقل قرار می­گیرد. با این حال استحکام سازه­ای کانتینر حمل­ونقلی به گونه­ای است که کلیه این تنش­ها و نیروها و گشتاورهای وارد در طی زنجیره تامین را تحمل کرده و در صورتی که به شیوه صحیح از آن نگاهداری و بهره­برداری شود، عمر مفید آن حتی می­تواند تا بیست سال ادامه یابد.

     بخش اعظم ناوگان جهانی کانتینرهای حمل­ونقلی از کانتینرهای 20 فوتی، 40 فوتی و کانتینرهای یخچالی 40 فوتی تشکیل شده است. این کانتینرها از جنس فولاد کورتِن ساخته می‌شوند و طبق کنوانسیون کانتینر ایمن (CSC-1996)، دیواره‌های انتهایی و کناری کانتینر باید به ترتیب نیروهایی به اندازه  4/0 و 6/0 وزنی معادل سقف بارگیری مجاز کانتینر را متحمل شوند. همچنین ضعیف‌ترین نقطه سقف کانتینر باید قابلیت تحمل وزنه 300 کیلوگرمی را در سطحی به ابعاد 60×80 سانتیمتر مربع داشته باشد (IMO, 1996). طراحی کانتینر به گونه‌ای است که دسترسی به داخل کانتینر در طی مسیر حمل و نقل اکیدا دشوار باشد. جدول (7) مشخصات کانتینرهای متعارف مورد استفاده در حمل­ونقل را نشان می­دهد (EU Commission, 2002; Munich Re Group, 2002).

      سازمان­های امدادرسان (از جمله سازمان ملل متحد) کانتینرهای حمل­ونقلی را در شمار تجهیزات لجستیکی پایه خود به‌شمار آورده و در زنجیره­های تامین خود بدان اتکای ویژه­ای دارند. این تجهیزات به دلیل قابلیت­های ویژه حمل­ونقلی خود قابلیت حمل در کلیه شرایط اقلیمی و آب­وهوایی را دارند و می­توان­ به واسطة آنها تقریبا هر چیزی را به هر مقصدی در دنیا حمل کرد. هر واحد کانتینر به دلیل ثبت مشخصاتش قابلیت تعقیب و رهگیری محموله خود را در طی زنجیره تامین افزایش می­دهد. علاوه بر این هر کانتینر یک دپوی کوچک امن برای کالاهای محموله­بندی شده در آن به‌شمار آمده و جابه­جایی، صفافی و دپوی آنها نیز تقریبا در هر جایی ممکن است. برآیند این قابلیت­ها به‌طور ویژه­ای در تامین مایحتاج بلادیدگان و امدادرسانان از جمله غذا، آب، دارو، ملزومات پزشکی، ملزومات بهداشتی، پوشاک، چادر، تجهیزات مولد نیرو، لوازم زندگی و غیر آن، در صحنه فجایع کارساز است. از این رو زنجیره­های تامین امدادرسانی در شرایط بحران نیز به مانند سایر زنجیره­های تامین نظام اقتصاد جهانی اتکای ویژه­ای به حمل­ونقل کانتینری دارند.

جدول (7): مشخصات کانتینرهای متعارف مورد استفاده در حمل و نقل

     از سوی دیگر، پیش­ساختگی کانتینر حمل­ونقلی، امنیت و محفوظ بودن ، استحکام سازه­ای، دوام و عمر زیاد، ارزانی نسبی، سبک­وزنی، چیدمان­پذیری، فراهم بودن در بازار، و جابه‌جایی و حمل­و­نقل سریع و آسان آن موجب شده است تا در دو دهه اخیر توجه جهانیان به قابلیت­های کارساز و کارآیی این سامانه برای تبدیل به تسهیلات مسکونی، اداری و انبارشی جلب شود. هم اکنون شرکت‌های فراوانی در سطح دنیا به ساخت تسهیلات کانتینری روی آورده‌انذد و سازه­های گوناگونی را از سطح کانکس کانتنینری و سازه­های تک­واحدی قابل مونتاژ تا ساختمان­های بزرگ و لوکس چندطبقه متشکل از چندین واحد اجرا می­کنند. زمان و هزینه تهیه، تجهیز و تبدیل کانتینر به تسهیلات مسکونی یا خدماتی به نسبت اجرای عملیات احداث عمرانی بسیار اندک می‌باشد و حتی در مقابل مونتاژ واحدهای عمرانی پیش­ساخته نیز اندک به‌نظر می‌رسد. این امر موجب شده است کانتینر حمل­ونقلی به عنوان یکی از بهترین و فراوان­ترین مصالح طراحی مدولار در معماری نوین طرفداران بسیاری بیابد. «معماری کانتینری» در اطراف و اکناف جهان به سرعت در حال رشد است. واحدهای سفارش سواره استارباکز در ایالات متحده، خوابگاه­های دانشجویی در فرانسه، هتل­های چندطبقه در هلند، سازه‌های عظیم نمایشگاهی در وین، خانه‌های مسکونی شرکت ورلدفلکس در دانمارک، فروشگاه‌های مورد طراحی شرکت لوتک در آلمان، و هزاران دفتر اداری، انبار، اقامتگاه، فروشگاه، غذاخوری، سرویس بهداشتی، پارکینگ، گلخانه و انواع سازه‌های بزرگ و کوچک دیگر شاهد این مدعا هستند.

    در چنین زمینه­ای، معماری کانتینری موجب جلب توجه فعالان حوزه مدیریت بحران و امداد نیز شده است. از جمله طرح­های موجود و متداول مبتنی بر کانتینر حمل­ونقلی در زمینه اسکان امدادی می‌توان به این موارد اشاره کرد: (1) طرح اِکس­کانتینر (ExContainer) که برای اسکان موقت بلادیدگان فاجعه زلزله و سونامی سواحل کشور ژاپن در سال 2011  طراحی و ساخته شد. این طرح متشکل از دو کانتینر بیست فوت است که به صورت دوطبقه یا جنب­به­جنب در کنار یکدیگر صفافی می‌شوند، (2) طرح سامانه خوداتکای تامین آب، برق و سرویس بهداشتی کلین­هاب (Clean Hub) دانشگاه مینه‌سوتا که به طور آزمایشی در حین توفان کاترینا (2007)  در نیواورلئانز مورد استفاده قرار گرفت، (3) طرح اکونوپرو (ECONOPRO) که به عنوان تسهیلات اسکان موقت افراد بی­خانمان (THRS) در ونکوور طراحی شد و امکان اقامت شبانه 14 فرد بی‌خانمان و ارائه امکانات رفاهی از قبیل آب گرم، دستشویی و سرویس بهداشتی و تغذیه را با ثبت نام تحت نظارت دو افسر حاضر در یکی از هشت کابین تعبیه شده در یک کانتینر چهل فوتی مجهز به چرخ و سیستم تعلیق در عقب آن فراهم می کند، (4) طرح SEED در دانشگاه کلِمسون کارولینای جنوبی که با هدف اسکان موقت و بقای بلادیدگان فجایع زلزله و سیل کشورهای حوزه دریای کارائیب در کانتینرهای حمل­ونقلی ارائه شده است، (5) طرح کانتینرهای اسکان امدادی 20 فوتی «الامداد» (گروه خیریه مسلمانان آفریقای جنوبی) که در شهرک پناهجویای سوری اسکان یافته در خاک سوریه مورد استفاده قرار گرفته است و (6) طرح کانتینرهای اسکان امدادی «آفاد[6]» ترکیه که به طور گسترده برای اسکان بلادیدگان ترک و پناهجویان سوری مورد استفاده قرار گرفته است. این کانتینرها با مساحت 21 مترمربع (3×7 مترمربع) دارای دو اتاق، یک فضای حمام، یک سرویس ظرفشویی، و سرویس بهداشتی مجهز به روشویی است.

     در این میان به نظر می‌رسد که کانتینر اسکان امدادی «آفاد» پراستفاده­ترین، و آزموده­ترین طرح کانتینرهای اسکان امدادی مورد استفاده در سطح جهان باشد. بر اساس گزارش­های موجود پس از زلزله شدید مرمره در سال 2009، کشور ترکیه پارادایم حاکم بر خط مشی‌های خود را از جهت­گیری به سوی «مدیریت بحران» به سمت «مدیریت ریسک» تغییر داده و تغییرات بنیادینی را در زمینه سیستم­های واکنش به شرایط اضطراری خود ایجاد کرد. یکی از بارزترین مصادیق این تغییر، طرح­ریزی و تدارک کانتینرهای اسکان امدادی بلادیدگان در این کشور بود. این کشور سرمایه­گذاری کلانی را در زمینه تولید این سامانه­ها به عمل آورد. از جمله در جریان واقعه زلزله‌های استان وان در انتهای سال 2011، حدود 150 میلیون لیره ترکیه را صرف ساخت 30,000 واحد کانتینر برای اسکان بلادیدگان این استان کرد؛ به نحوی که 150,000 نفر از بلادیدگان در همان اوایل فاجعه دارای سرپناه کانتینری شده و تا ابتدای فوریه 2012، 25000 نفر مابقی بلادیدگان نیز که در بدو امر در چادرهای امدادی اسکان داده شده بودند، به شهرک­های کانتینری انتقال یافتند.

جدول (8): شهرک‌های کانتینری اسکان موقت بلادیدگان و پناهجویان در کشور ترکیه

تصویر (2) مصادیق استفاده از کانتینر برای ساخت تسهیلات مسکونی ـ خدماتی

این کشور همچنین با ورودپناهجویان سوری[7] علاوه بر اسکان حدود 140 هزار نفر از آنان در 13 شهرک­ چادری، با تدارک بیش از 41000 دستگاه کانتینر اسکان امدادی ، حدود 61000 نفر از آنان را نیز در شش شهرک کانتینری اسکان داد (http://www.afad.gov.tr).

     گرچه سرمایه­گذاری ترکیه در توسعه تسهیلات و خدمات اسکان موقت به بلادیدگان و پناهجویان بسی فراتر از سطح استانداردهای سازمان ملل متحد بوده[8] (McClelland, 2013; ORSAM Report, 2014)، اما در عین حال این مزایای را برای این کشور به ارمغان آورده است: (1) جانمایی به مراتب سامان­یافته­تر کمپ‌های اسکان امدادی پناهجویان و بلادیدگان، (2) وضعیت بهداشتی فوق­العاده بهتر نسبت به شهرک­های چادری، (3) بهبود امنیت بیشتر خانوارها در شهرک‌های کانتینری، (4) بهبود کارکردهای تسهیلات اقامتی ( حفاظت بهتر در مقابل عوامل محیطی و امکانات زندگی بیشتر)، (5) حفظ بهتر حریم‌های عاطفی و شئون اجتماعی امدادجویان در ساحت‌های فردی، خانوادگی و اجتماعی، (6) کنترل انتظامی بهتر بر اوضاع شهرک‌ها، (7) کنترل اشتغال و فعالیت‌های اقتصادی (به ویژه در مورد اتباع خارجی)، (8) امکان تامین مراکز فعالیت‌های اجتماعی (مانند محوطه بازی کودکان، مساجد، فضاهای آموزشی، مدارس، مرکز اینترنت و غیر آن، (9) اعتمادسازی نزد شهروندان کشور و القای اتکاپذیری دولت به آنها، (10) جلب عواطف شهروندان سوری ( به ویژه در نسل آینده) به منظور زمینه­سازی برای نفوذ هر چه بیشتر در آینده این کشور، (11) فراهم آمدن وجهه کشوری باثبات، صلح طلب، و دارای نیات انسان دوستانه برای ترکیه در سطوح منطقه­ای و جهانی و (12) آماده‌داشتن تسهیلات، دانش و تجربه مورد نیاز برای اسکان امدادی بلادیدگان فجایع محتمل این کشور در افق بلندمدت به ازای سرمایه مصروف در امدادرسانی به این دو گروه از امدادجویان. این عملکرد هدفمند و نظام‌مند می‌تواند برای جمهوری اسلامی ایران که دارای پیشینه مشابهی در زمینه وقوع بلایای طبیعی است و سال‌ها به عنوان ملجا اقامت پناهجویان مناطق خاورمیانه و آسیای مرکزی عمل کرده است، تامل‌برانگیز باشد. در واقع زمانی که به شیوه مواجهه این کشور با فجایع طبیعی و چالش پناهجویان نگاه می‌کنیم، با عملکرد چابک‌دستانه این کشور و نهادهای ذیربط آن در مقابله با ریسک و کنترل برنامه‌ریزی‌شده بحران مواجه می‌شویم. هدف‌گذاری، برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری پیش‌نگرانه در زمینه نوآوری، و توسعه ظرفیت‌های مقابله با شرایط اضطراری و کنترل بحران در فاز اسکان امدادی بسیار کارساز بوده و واکنشی بسیار مناسب را در این زمینه رقم زده است. در عین حال دولت و نهادهای امدادی این کشور توانسته‌اند با زیرکی و چیره دستی در بحبوحه هجوم بی‌امان مسائل و تهدیدهای ناشی از چالش‌ها و شرایط اضطراری، به ابقای بلندمدت سرمایه‌ها و خلق فرصت‌هایی برای توسعه منافع ملی دست یازند. در این زمینه، بدون شک توسل به فناوری کانتینرهای اسکان امدادی یکی از مولفه‌های اساسی توسعه قابلیت‌های واکنش ترکیه در قبال شرایط اضطراری و فجایع می‌باشد.

با توجه به آنچه ذکر شد، می­توان گفت که بهره­برداری از کانتینر در لجستیک امدادی و اسکان امدادی می­تواند یکی از مولفه­های ارتقادهنده چابکی واکنش نسبت به شرایط اضطراری باشد. این موضوع مرهون روند انقلابی کانتینریزاسیون حمل­ونقل در پنجاه سال اخیر و روند توسعه معماری کانتینری در سی سال اخیر است. اما به عقیده نگارندگان در دورنمای مدیریت بحران، نوآوری بر مدار کانتینر حمل­ونقلی همچنان می­تواند ارتقادهنده چابکی عملیات امدادرسانی در بلایا و فجایع باشد: این مهم می­تواند از طریق ترکیب هم­افزای قابلیت­های لجستیکی و مسکونی کانتینرهای حمل­ونقلی حاصل شود؛ موضوعی که در ادامه تحت عنوان « توسعه ناوگان کانتینرهای امدادی جمهوری اسلامی ایران» بدان می­پردازیم.

2-3- توسعه ناوگان کانتینرهای امدادی جمهوری اسلامی ایران

     همان‌طور گفتیم کانتینر حمل­ونقلی یکی از مولفه­های اساسی لجستیک امدادی است که در عین حال قابلیت­های جذابی برای بهبود وضعیت اسکان امدادی دارد. این فصل مشترک می­تواند محملی برای نوآوری در عملیات امدادی واکنش به شرایط اضطراری باشد. کانتنیر حمل­ونقلی چهل فوت می­تواند با تغییرات اندکی به «کانتینر امدادی» تبدیل شود که در عین دارا بودن قابلیت­های کانتینر حمل­ونقلی، توانایی ایفای همزمان کارکردهای تسهیلات مسکونی، انبارشی و خدماتی را در صحنه بلایا و فجایع داشته باشد. این کار به راحتی از طریق افراز فضای داخلی کانتینر، تجهیز آن به اثاثیه تاشونده مانند میز و تختخواب، رنگ و عایق­کاری حرارتی و صوتی، تعبیه درب و پنجرة کشویی یا کرکره­ای، نصب یا تعبیه امکان نصب سامانه­های تامین آب و برق، سرویس بهداشتی و امکانات شستشو و امکانات رفاهی دیگر در داخل کانتینر امکان‌پذیر می‌باشد. البته بخشی از تجهیزات قابل نصب در خارج کانتینر مانند مخزن آب، باتری­های خورشیدی، سایبان و غیر آن را می­توان پس از ورود و استقرار کانتینر در صحنه واکنش نصب کرد.

تصویر (3): نمونه هایی از سامانه‌های کانتینری اسکان امدادی

کانتینر امدادی
سامانه چندمنظوره­ای است که واجد قابلیت­های ویژه به این شرح است: (1) کانتینر امدادی از هر حیث سرپناه بهتری نسبت به چادرهای امدادی است. سقف محکم، استحکام سازه ای، مساحت بیشتر، ظرفیت اسکان بالاتر، صیانت موثرتر از حریم­های شخصی و خانوادگی و اجتماعی، حفاظت بهتر از عوامل محیطی، چینش و جانمایی سامان­مند، دوام و عمر مفید بالا، بهبود در امنیت امدادجویان، مقاومت در مقابل سیل و آب گرفتگی و توفان و زلزله، قابلیت کنترل موجودی بهتر از طریق تعقیب و رهگیری، ریسک حریق پایین سازه، و امکان چینش طبقاتی برخی از مزایای کانتینر امدادی نسبت به چادر امدادی است. کانتینرهای امدادی خالی را می­توان حتی با لیفتراک­های سبک نیز جابه­جا کرد و جانمایی آنها را تغییر داد، (2) کانتینر امدادی می­تواند به عنوان واحد حمل­ونقل بار(CTU) برای اعزام محموله­های محتوی ملزومات عملیات امداد ( که معمولا بسته های 25 تا 50 کیلوگرمی هستند) مورد استفاده قرار گیرد. این سامانه به دلیل برخورداری از اجزای اصلی کانتینر حمل­ونقلی، قابلیت‌های حمل­ونقلی پایه مانند جابه­جایی توسط تجهیزات کانتینری، امکان بارگیری و محموله‌بندی، امکان مهاربندی برای حمل­ونقل و غیر آن، را دارد. از این رو می­توان از آن برای حمل لوازم تجهیز کانتینر امدادی برای زندگی امدادجویان، و یا ملزومات عملیات امداد مانند بسته­های غذا، دارو، لوازم پزشکی و غیر آن استفاده کرد[9]، (3) قابلیت صفافی فشرده و طبقاتی کانتینرهای امدادی موجب می‌شود تا بتوان آنها را در فضای نسبتا اندکی در مبادی تدارکاتی و یا مقاصد امدادی دپو کرد. دپوی کانتینرهای امدادی می‌تواند امکان انبارش بلندمدت یا کوتاه­مدت اقلام مورد استفاده در مبادی تدارکاتی ویا مقاصد امدادی را فراهم کند. این کانتینرها به دلیل برخورداری از سازه کانتینر حمل­ونقلی غیر قابل دستبرد و نفوذ بوده[10] و آفت­پذیری کالاها در آنها نیز اندک است. امکان صفافی فشرده آنها به صورت پر و خالی در چندطبقه وجود دارد و این امر می‌تواند فضای مورد نیاز برای لجستیک امدادی را در مبادی و مقاصد امدادی به طور چشمگیری کاهش دهد (4) با ورود کانتینرهای امدادی به صحنه فاجعه می‌توان از آنها به عنوان واحدهای خدماتی برای ارائه خدمات درمان، بهداشت، ارتباطات، امنیت، دپو و اقامت موقت استفاده کرد. استحکام سازه­ای و نفوذناپذیری کانتینر امدادی می‌تواند فضایی امن، ایمن و قابل اتکایی را برای امدادگران و امدادجویان فراهم آورد[11]، (5) شهرک­های کانتینری را می­توان با انتقال و چینش سریع و جانمایی‌شده کانتینرهای امدادی در فاصله ایمنی از محل بروز فاجعه توسعه داد و بلادیدگان را ظرف چند ساعت از زمان بروز فاجعه در آنها اسکان داد. این ویژگی کلیدی مزیت قابل توجهی به شیوه عملیاتی اسکان با کانتینرهای امدادی دارد؛ به خصوص زمانی که فرایند تقسیم چادر بین بلادیدگان به فاصله چندین ساعت پس از بروز فاجعه و آغاز امداد اجرا شده، و وظیفه برافراشته کردن چادر نیز به خود آنها محول شود و (6) عمر اقتصادی کانتینر امدادی (بسته به سالم بودن سازه کانتینر مورد استفاده) در وضعیت دپو بین دو تا چهار برابر چادر امدادی بوده و در وضعیت بهره­برداری عملیاتی این نسبت بین ده تا بیست برابر است. این موضوع توجیه اقتصادی لازم را برای سرمایه­گذاری در توسعه ناوگان کانتینرهای امدادی جامعه فراهم می­سازد.

      توسعه ناوگان کانتینرهای امدادی باید بر مبنای طرح و برنامه و هدف‌گذاری برای پیشرفت متناسب با مقتضیات اقتصادی و توزیع متوازن منابع در سطح کشور به اجرا در آید. از این رو در تخصیص سهمیه ناوگان به مراکز جمعیتی، باید به ترکیب جمعیت شهری و روستایی در آنها، تراکم جمعیت در آن مناطق، آسیب­پذیری بافت عمرانی در آنها، و نقشه ریسک فجایع و بلایا در سطح کشور نظر داشت. در اینجا توصیه ما توجه ویژه به ریسک فجایع سیل و زلزله به عنوان مهم‌ترین بلایای طبیعی در سطح کشور است. تصویرهای 5 تا 8 ارائه‌کننده نقشه توزیع جمعیت، نقشه­ ریسک سیل­خیزی ، نقشه زلزله­خیزی و نقشه سابقه خرابی واحدهای مسکونی در سطح ایران است.

     با دقت در اطلاعات سرشماری نفوس و مسکن و نقشه‌های مورداشاره می­توان دریافت که ریسک تخریب واحدهای مسکونی در 12 استان خیلی بالا، در 16 استان بالا، و در 3 استان متوسط ارزیابی می­شود. بر مبنای محاسبات امکان‌سنجی، با لحاظ تخصیص 1000 دستگاه کانتینر امدادی به ازای هر یک میلیون نفر جمعیت در استان‌های واجد ریسک خیلی بالا، 750 دستگاه کانتینر امدادی به ازای هر یک میلیون نفر جمعیت در استان‌های دارای ریسک بالا، و 500 دستگاه کانتینر امدادی به ازای هر یک میلیون نفر جمعیت در استان‌های واجد ریسک متوسط، حجم ناوگان کانتینرهای امدادی کشور حدود 66500 واحد برآورد می­شود. این ناوگان ظرفیت حمل و نقل 1,995,000 تن بار و اسکان امدادی 332,500 نفر را در کشور فراهم خواهد کرد. با تسهیم توسعه ناوگان در افق پنج ساله، سالانه باید 13,300 واحد کانتینر امدادی را تامین کرد و طبق سهمیه آنها را به استان‌های نیازمند در سطح کشور تحویل داد.

    مدیریت کلان ناوگان کانتینرهای امدادی باید به وزارت کشور محول، و توسط این وزارت به صورت شبکه­ای به استانداری‌ها تفویض شود. ناوگان استانی باید برای حفظ آمادگی عملیاتی حتی‌الامکان در مرکز استان متمرکز شود. البته در استان‌هایی مانند آذربایجان شرقی و خراسان جنوبی که دارای مناطق پرخطر هستند، برای تقویت سرعت عمل در واکنش به شرایط اضطراری می توان سهمیه ناوگان منطقه مورد نظر را به شهرستان‌های واقع در آن منطقه تخصیص داد. مراکز دپوی ناوگان استانی باید حتی الامکان در نزدیک­ترین فاصله ایمن از کانون های خطر استان مستقر شوند و در عین حال دارای حداکثر دسترسی به وجوه حمل و نقلی اعم از راه آهن، باربری جاده‌ای، حمل و نقل دریایی و هوایی باشند. بدین ترتیب اگر شرایط اضطراری در داخل استان به وقوع بپیوندد، کانتینرهای امدادی قابلیت اعزام فوری به صحنه حادثه را می‌یابد و در صورتی که بر اساس تشخیص و مجوز نهاد ملی اعزام کمک به نقاط دیگر الزامی باشد، کاروان امدادی تشکیل­یافته از کانتینرهای امدادی از طریق وجوه حمل­ونقلی موجود قابل اعزام به نقاط مورد نظر خواهند بود[12].

    توصیه  نگارندگان بر آن است که موجودی ناوگان استانی کانتینرهای امدادی در شرایط عادی به عنوان انبار محموله­های لجستیکی آماده اعزام ملزومات عملیات امدادرسانی در مراکز دپوی استانی نگاه داشته شود. آماده نگاه داشتن محموله های امدادی در انبار در دپوی مبدا امتیاز بسیار بزرگی  برای تامین سرعت عمل در واکنش به شرایط اضطراری است. انبارش طبقه­بندی­شده اقلام و ملزومات امدادی در هنگام محموله‌بندی نیز زمینه تسهیل تخصیص منابع و اعزام محموله‌های امدادی را در شرایط اضطراری فراهم می‌آورد. کارسازی ارسال محموله­های امدادی تفکیک‌شده و طبقه‌بندی‌شده محفوظ، در مقصد و در عقبه صحنه امدادرسانی از کارسازی فوق­العاده بیشتری برخوردار است، زیرا قابلیت بسیج منابع را به نحو چشمگیری در فرماندهی امداد و مدیریت لجستیک افزایش می‌دهد. البته در راستای اتخاذ تدابیر پیشگیرانه‌ای مانند دایر کردن واحدهای نظارتی یا اجرایی، آموزش و اطلاع‌رسانی، می‌توان بخشی از موجودی ناوگان استانی را در مواقع معینی از سال مانند فصول بارندگی و عید نوروز، در اختیار سازمان‌ها و نهادهای اجرایی، امدادی و انتظامی مانند شهرداری، پلیس راهور، هلال احمر، سازمان انتقال خون، نیروی بسیج مقاومت و غیر آن، قرار داد. اما این واگذاری موقت باید به گونه‌ای باشد که در صورت اعلام نیاز استانی، دستگاه‌های مورد نظر ظرف مدت کمتر از 12 ساعت تجهیزات واگذارشده را به مراجع استانی عودت داده و یا آنها را به مقاصد امدادرسانی اعلام‌شده گسیل کنند. این الگوی مدیریت ناوگان، شبکه‌ای ملی را در سطح کشور ایجاد می‌کند که ظرفیت و قابلیت واکنش سریع در مقابل شرایط اضطراری و فجایع را توسعه خواهد داد.

جدول (9): برآورد ترکیب استانی برنامه پنج­ساله توسعه ناوگان کانتینرهای امدادی در جمهوری اسلامی ایران

     کانتینر امدادی به عنوان یک راهکار نوآورانه در امدادرسانی به فجایع ، قابلیت صدور به تمام جهان را دارد: مفهوم کانتینر امدادی به عنوان یک دستاورد ملی قابلیت ارائه به مجامع جهانی و  ثبت اختراع بین المللی را  داشته و در صورت تجاری­سازی، توسعه بازارهای صادراتی آن نیز در سطح جهان امکان پذیر خواهد بود. البته این موضوع منوط به عزم ملی و مدیریت جهادی دستگاه های کشور برای حمایت از توسعه و بهبود این طرح ارزشمند در سطح ملی است. بدون شک توسعه ناوگان کانتینرهای امدادی به عنوان یکی از مصادیق سرمایه­گذاری پایدار در زمینه کاهش و کنترل پیامدهای ناشی از بلایای طبیعی و وقایع فاجعه­انگیز و تلفات و خسارات و هزینه­های فرصت گزاف آنها برای ملت و نظام جمهوری اسلامی ایران، می­تواند در شمار اولویت­های راهبردی قرار گیرد که در راستای تقویت بنیه اقتصادی و تثبیت وضعیت امنیتی کشور عمل­ می کنند. امید آن که تدبیر و تدبر مسئولان در زمینه این گونه اولویت ها، زمینه حفظ موثرتر کیان جمهوری اسلامی ایران و توسعه پایدار آن را فراهم آورد.

3- نتیجه‌گیری

    تاریخچه وقوع فجایع ناشی از بلایای طبیعی و حوادث کشور نشان‌دهنده آن است که ایران اسلامی در گذر تاریخ متحمل آسیب‌های جمعیتی و خسارات اقتصادی زائدالوصفی شده است. در برهه کنونی، افزایش ریسک­ بلایای طبیعی و فجایع انسان­ساخته در جمهوری اسلامی ایران و هم افزایی آن با شرایط ویژه اقتصادی و امنیتی کنونی کشور بسیار تامل‌برانگیز است. از این رو در مواجهه با بلایای طبیعی و وقایع فاجعه‌بار، باید به طور جدی به تغییر پارادایم از «مدیریت بحران» به «مدیریت ریسک»  اهتمام ورزید. برای این منظور می‌توان اقدام به اتخاذ رویکرد پدافند شهری و پدافند غیرعامل برای توسعه قابلیت‌های مدیریتی و فناورانه و افزایش آکاهی، دانش، روحیه و تمایل به مشارکت در این زمینه کرد و با تقویت نوآوری به ارائه راهکارهای موثر جدید برای مسائل و مشکلات مبتلابه کشور پرداخت.

     در این مقاله ضمن تشریح اثر پروانه ای لجستیک امداد و اسکان موقت بلادیدگان در کاهش ریسک و کنترل ابعاد فاجعه انگیز  بلایا و حوادث و سوانح، و مرور کارکردهای کانتینر حمل­ونقلی و برخی طرح‌ها و تجربه‌های جهانی، به طرح مفهوم نوآورانه کانتینر امدادی پرداخته شد. مفهومی که نه‌تنها واجد قابلیت­های تامین کارکردهای واحدهای لجستیکی، مسکونی، و خدماتی در چرخه امدادرسانی است، بلکه با ارتقای کیفیت و کارسازی، تمهید صرفه­جویی­های هزینه­ای و زمانی، و افزایش دوام سرمایه­گذاری در تامین این کارکردها موجب بهبود چشمگیری در عملیات امداد خواهد شد. سپس با توجه به ریسک­های سیل و زلزله در استان‌های کشور، و حجم، ترکیب و تراکم جمعیت ساکن در آنها به برآورد ناوگان کانتینر امدادی مورد نیاز در آنها پرداخته و نرخ توسعه این ناوگان را در یک دوره زمانی پنج ساله تسهیم شد. حجم ناوگان کانتینرهای امدادی کشور حدود 66500 واحد برآورد شد که می‌تواند ظرفیت حمل‌ونقل 1,995,000 تن بار و اسکان امدادی 332,500 نفر را در شبکه امدادی کشور فراهم کند. تحقق توسعه این ناوگان در افق پنج ساله، مستلزم تامین 13,300 واحد کانتینر امدادی در هر سال و تحویل آنها طبق سهمیه برآوردشده به استان‌های نیازمند در سطح کشور است.

     چنان که گفته شد مدیریت کلان ناوگان کانتینرهای امدادی باید به وزارت کشور محول، و به صورت شبکه­ای به استانداری‌ها تفویض شود. ناوگان استانی باید برای حفظ آمادگی عملیاتی حتی­الامکان در مرکز استان متمرکز شود. در استان­های پرخطر مراکز دپوی ناوگان استانی را می­توان در نقاطی مستقر کرد که دارای نزدیک‌ترین فاصله ایمن از کانون­های خطر استان، و در عین حال دارای حداکثر دسترسی به وجوه حمل­ونقلی می‌باشند. بدین ترتیب در زمان وقوع شرایط اضطراری داخل استان و خارج استان، کانتینرهای امدادی با تشخیص و مجوز نهاد استانی و ملی به صحنه واقعه اعزام می­شود.

     موجودی ناوگان استانی کانتینرهای امدادی را می‌توان در شرایط عادی به عنوان انبار محموله­های لجستیکی آماده اعزام ملزومات عملیات امدادرسانی در مراکز دپوی استانی نگاه داشت. انبارش طبقه­بندی­شده اقلام و ملزومات امدادی در هنگام محموله‌بندی نیز زمینه تسهیل تخصیص منابع و اعزام محموله‌های امدادی را در شرایط اضطراری فراهم می آورد. البته در راستای اتخاذ تدابیر پیشگیرانه­ای چون دایر کردن واحدهای نظارتی یا اجرایی، آموزش و اطلاع رسانی می­توان بخشی از موجودی ناوگان استانی را در مواقع معینی از سال در اختیار سازمان­ها و نهادهای اجرایی، امدادی و انتظامی قرار داد. اما این واگذاری موقت باید به گونه­ای باشد که دستگاه­های مورد نظر ظرف مدت چند ساعت تجهیزات واگذارشده را به مراجع استانی عودت دهند و یا آنها را به مقاصد امدادرسانی اعلام­شده گسیل کنند. این الگوی مدیریت ناوگان، شبکه‌ای ملی در سطح کشور ایجاد می­کند که ظرفیت و قابلیت واکنش سریع در مقابل شرایط اضطراری و فجایع را توسعه خواهد داد.

     کانتینر امدادی به عنوان یک راهکار نوآورانه در امدادرسانی به فجایع، قابلیت صدور به تمام جهان را دارد. مفهوم کانتینر امدادی به عنوان یک دستاورد ملی قابلیت ارائه به مجامع جهانی و ثبت اختراع بین‌المللی را دارد و در صورت تجاری­سازی، توسعه بازارهای صادراتی آن نیز در سطح جهان امکان‌پذیر خواهد بود. البته این موضوع منوط به عزم ملی و مدیریت جهادی دستگاه‌های کشور برای حمایت از توسعه و بهبود این طرح ارزشمند در سطح ملی است. توسعه ناوگان کانتینرهای امدادی به عنوان سرمایه­گذاری پایدار در زمینه کاهش و کنترل پیامدهای ناشی از بلایای طبیعی و وقایع فاجعه­انگیز و تلفات و خسارات و هزینه­های فرصت گزاف آنها برای ملت و نظام جمهوری اسلامی ایران، می­تواند در شمار اولویت­های راهبردی قرار گیرد که در راستای تقویت بنیه اقتصادی و تثبیت وضعیت امنیتی کشور عمل­ می‌کنند.