1- مقدمه

در آیاتی از قرآن کریم به جنبة انتفاعی دریاها اشاره شده است، مانند «و تری الفلک فیه مواخر لتبتغوا من فضله و لعلکم تشکرون[1]» و کشتی‌ها را در آن مى‏بینى که آنها را مى‏شکافند (و به سوى مقصد پیش مى‏روند) تا از فضل خداوند بهره گیرید، و شاید شکر (نعمت‌هاى او را) بجا آورید (ترجمه مکارم شیرازی، 1374). تأثیر تهدیدات دریاپایه بر مجتمع‌های بندری جنوب کشور از مباحث حائز اهمیت است که کمتر مورد توجه قرار گرفته است، در حالی که زیرساخت‌های موجود در مجتمع‌های بندری جنوب کشور در صورت حملة احتمالی نظامی دریاپایه یا مواجهه با سوانح طبیعی دریایی خسارت‌های واقعی خواهند دید که در حرکت ناوگان کشتیرانی تاثیرگذار می‌باشند و  باعث تأخیر در تخلیه و بارگیری کالاها در این بنادر  و توقف واردات و صادرات می‌شوند. به عنوان مثال، می‌توان از حمله‌های عراق به زیرساخت‌های بنادر جنوبی نظیر بندر امام (ره)، خرمشهر، خارک و ماهشهر در 8 سال دفاع مقدس یاد کرد که به منظور ایجاد اختلال در امور صادرات و واردات کالاها و نفت جمهوری اسلامی ایران انجام شد. ابعاد گستردة این حملات به بنادر جنوب کشور نشان‌دهندة اهمیت این زیرساخت‌ها می‌باشد.  

بنادر جنوب کشور همراه و همسو با فناوری‌های جدید و به‌کارگیری تجهیزات راهبردی توسعه می‌یابند تا بتوانند از طریق جذب کشتی‌های بزرگ مقیاس، به بنادر نسل جدید تبدیل شوند. اجرای طرح‌های توسعه، در بنادری نظیر مجتمع بندری و صنعتی عسلویه بدون در نظر گرفتن ملاحظات پدافند غیرعامل انجام شده است. ناهماهنگی نهادهای دریایی در رابطه با اقدامات پدافند غیرعامل و عدم توسعه مفاهیم و ادبیات جامع در این بخش از مشکلات عمده این حوزه می‌باشد. این در حالی است که علاوه بر تهدیدات دریاپایه نسبت به مجتمع‌های بندری که در اولویت قرار دارد، ماهیت تهدیدات نسبت به مجتمع‌های صنعتی کشور تغییر کرده است. در گذشته مدل‌هایی برای دفاع وجود داشت ولی با دگرگونی تهدیدات و ظهور تهدیدات نوین، لازم است الگوهای قبلی دفاع و پدافند غیرعامل تغییر و به‌روزرسانی شود.

اهمیت زیرساخت‌های بندری و دریایی به حدی است که در کشوری مانند ایالات متحده آمریکا سندهای راهبردی مستقل و مختلفی درحوزه‌های پدافند غیرعامل و امنیت بندری و دریانوردی تهیه و در حال اجراست که از مطالعة تطبیقی اسناد این کشور، 8 طرح راهبردی به دست آمد. بنابراین مسئله اصلی این تحقیق، ارائه الگوی راهبردی مناسب مبتنی بر سیاست‌های کلی نظام در امور پدافند غیرعامل شامل ابعاد اصلی و فرعی، مولفه‌ها و شاخص‌های کاهش آسیب‌پذیری، افزایش استحکام فنی، ارتقای پایداری ملی، تداوم فعالیت‌های ضروری کشور و تسهیل مدیریت بحران برای بنادر جنوب کشور می‌باشد.

1-1- مبانی نظری پژوهش

1-1-1- تعریف متغیرها

پدافند غیرعامل[2] مجموعه اقدامات غیرمسلحانه است که موجب افزایش بازدارندگی، کاهش آسیب‌پذیری، تداوم فعالیت‌های ضروری، ارتقای پایداری ملی و تسهیل مدیریت بحران در مقابل تهدیدات و اقدامات نظامی دشمن می‌شود (سیاست‌های کلی نظام، 1389).

  الگو یا مدل، طرحی است که از واقعیت گرفته می‌‌‌شود و روابط بین عوامل اصلی را نشان می‌دهد و می‌تواند برای پیش‌بینی و تصمیم‌گیری استفاده شود. همواره می‌توان مدلی را از یک سیستم مورد نظر ایجاد کرد وسپس به کمک آن نتایجی را که از تصمیمات گوناگون در سیستم حاصل می‌شود مورد مداقه قرار داد. یکی از هدف‌های مدل‌سازی، ساده کردن و نشان دادن اجزاء و عناصر اصلی و مورد نیاز سیستم می‌باشد. انواع مختلف مدل‌ها عبارتند از: مدل کلامی، ترسیمی، تجسمی و ریاضی که هر یک دارای درجه دقت خاصی می‌باشند و در زمینة ویژه‌ای کارایی دارند)ستاره، 1390).

بندر (مجتمع بندری): بندر یا مجتمع بندری، محلی برای پناه کشتی‌ها در مقابل امواج و اجرای فعالیت‌های نظیر توقف و انتظار برای حرکت به مقصد دیگر، انجام عملیات بندری مشتمل بر سوار و پیاده کردن مسافران، تخلیه و بارگیری کالا، سوخت‌گیری، آب‌گیری و گاه تعمیر و نگهداری کشتی‌ها می‌باشد (دایره المعارف جامع دریایی و بندری، 1388). بنادر و مجتمع‌های بندری مورد مطالعه در این تحقیق، بنادر بازرگانی جنوب کشور شامل مجتمع‌های بندری چابهار، شهید رجایی، بوشهر، امام خمینی(ره)، عسلویه و خرمشهر می‌باشند.

تعریف علمی الگوی راهبردی: مدل پیشرفته‌ای است که با استفاده از آن و چیدمان منطقی و هنرمندانه، عوامل اصلی و عرصه‌های راهبرد و روابط بین آنها به بهترین شکل ممکن ارائه و بررسی می‌شود (دانشگاه عالی دفاع ملی، 1389)

تعریف عملیاتی الگوی راهبردی: الگو راهبردی پدافند غیرعامل بنادر جنوب کشور که با تاکید بر تهدیدات دریاپایه و بر اساس اسناد بالادستی و سیاست‌های کلی نظام در امور پدافند غیرعامل ترسیم می‌شود و با در نظر گرفتن عوامل محیطی، دارایی‌ها و تأسیسات وآسیب‌پذیری مجتمع‌های بندری، ابعاد اصلی و فرعی، مولفه‌ها، شاخص‌ها و راهکارهای پدافند غیرعامل بنادر جنوب کشور را معین  می‌سازد (جمعی از خبرگان حوزه بندری و دریایی).

تهدید: پدیده‌ای که علایق و منافع اساسی (اعم از مادی و معنوی، استقلال و تمامیت ارضی، منافع اقتصادی، ارزش‌های فرهنگی و ملی، اهداف و علایق سیاسی، توانایی‌های نظامی و ...) را به‌گونه‌ای تحت مخاطره قرار ‌دهند که بیم وقوع دگرگونی در آنها پیدا شود[3]. تهدید ممکن است نسبت به ارزش‌های کسی فعال یا غیرفعال، قوی یا ضعیف و مرکزی یا حاشیه‌ای باشد   (بوزان، 1378).

تهدید دریاپایه : تهدید دریاپایه تهدیدی است که شروع و پایه حمله کننده از دریا می باشد ، پایه از لحاظ مکانی و ساختاری که می تواند زیرساختهای موجود در بنادر را تحت مخاطره قرار دهند.این تهدید می تواند شامل تهدیدات دریاپایه طبیعی و تهدیدات دریاپایه انسان ساز (غیر طبیعی) می باشد. (جمعی از خبرگان حوزه بندری و دریایی)

آسیب‌پذیری: به مفهوم آسیب‌پذیری هر عامل کالبدی، ساختاری یا اجتماعی و اقتصادی می‌باشد که در برابر یک عامل خطرآفرین امکان دارد خسارت ببیند یا نابود شود. رویکرد آسیب پذیری، داخلی و متوجه زمینه‌ها و بسترهای بی‌ثباتی و ناامنی در حوزة داخلی است (رنجبر، 1394). 

1- 1-2- تهدیدات دریاپایه  علیه بنادر جنوب کشور

وزارت دفاع آمریکا راهبرد نظامی آیندة این کشور را حمایت از افزایش نظامی آمریکا در آسیا، خلیج فارس و تأمین نیروی بازدارنده جهت اشغال همزمان یک کشور و مقابله با کشور دیگر اعلام نموده است. در این راستا استفاده از ناوها و زیردریایی‌های مجهز به موشک هدایت‌شونده در خلیج فارس و اقیانوس هند در اولویت قرار دارد. در صورت وقوع جنگ، امتداد نوار ساحلی خلیج فارس و دریای عمان (آب‌های کم‌عمق، نیمه‌عمیق و عمیق) به عنوان صحنه اصلی جنگ با آمریکا خواهد بود، که در کنار قدرت دریایی بهره‌گیری از امکانات و توانمندی‌های غیرنظامی به صورت همه‌جانبه و اثربخش نیز اهمیت بسیاری دارد. 

راهبرد دفاع ناهمگون دریایی ج.ا.ایران علیه تهدیدات دریاپایه شامل پیش‌بینی، به‌کارگیری و به‌روز نمودن تجهیزات، نیروی انسانی کارآمد و استفاده بهینه از موقعیت جغرافیایی اعم از توپوگرافی، عوارض حساس و ...، جمع‌آوری اخبار و اطلاعات تاکتیکی از کشورهای هدف و انتخاب بهترین راهکار با توجه به نقاط قوت و ضعف خودی و دشمن و اتخاذ روش‌ها و تاکتیک‌های مناسب به‌منظور نیل به ایجاد بازدارندگی در مرحله قبل از بحران و اعمال ضربه دوم کار مد پس از حمله احتمالی دشمن (کوچکی، 1390)

شناخت تهدیدات دریاپایه نقش اساسی در ترسیم الگوی راهبردی پدافند غیرعامل بنادر جنوب دارد. در این راستا با استفاده از پیشینه‌های تحقیق و اسناد کتابخانه‌ای انواع و ابعاد تهدیدات دریاپایه استخراج، و به جامعه منتخب ویژه که در دو میزگرد شرکت داشتند ارائه شد که دسته‌بندی زیر به دست آمد:

تهدیدات دریاپایه طبیعی

مخاطرات طبیعی شامل حوادثی در طبیعت است که به‌طور غیرمنتظره رخ می‌دهند و مضرات و استفاده‌هایی برای انسان دارند. از مخاطرات طبیعی می‌توان به زلزله، آتشفشان، سیل، بهمن، گردباد و... اشاره کرد. مهم‌ترین نوع تهدیدات دریاپایه طبیعی در سواحل و بنادر جنوب کشور که به آنها مخاطرات دریایی هم گفته می‌شود شامل توفان‏های حاره‏ای، سونامی، توفان‏های فصلی ـ منطقه‌ای، کشند قرمز و شانه‏دار مهاجم می‌باشند که برای شناخت آنها در سواحل و بنادر باید کار تحقیقاتی و میدانی مناسبی صورت پذیرد.

مخاطرات دریایی و همچنین مخاطرات جوی حاصل از دریاها دارای اهمیت ویژه‌ای می‌باشند. اقلیم جهان تحت تأثیر اقیانوس است و دانشمندان جهان بدون مدل‏های اقیانوسی یا بررسی تغییرات اقیانوسی نمی‏توانند مدل‏های جوی را  اجرا و تغییرات اقلیمی در جهان را رصد کنند. بسیاری از خشکسالی‏ها و ترسالی‏ها تابعی از فعل و انفعالات اقیانوس‏ها است. جریانات ثابت و دائمی در اقیانوس، قطب جنوب، قطب شمال و همچنین جریان‏های ثابت مثل گلف استریم می‏توانند تأثیر به سزایی در تغییر جوی در جهان داشته باشند. مثلا با توجه به تغییرات جوی جهان اگر حرکت جریان گلف استریم، متوقف شود، کل قارة اروپا دچار یخبندان خواهد شد. در اثر تغییرات اقلیم، ممکن است پدیده‏های متفاوت و متعددی رخ دهد، مثل طوفان گونو که در بندر چابهار  اتفاق افتاد و از نوع طوفان‌های فصلی و منطقه‌ای بود.

تهدیدات دریاپایه  انسان‌ساز (غیر طبیعی )

بنادر جنوب کشور از دو جنبه داخلی و خارجی می‌تواند مورد تهدیدات دریاپایه انسان‌ساز (غیر طبیعی) قرار گیرند. اگر چه منشاء و مبداء تهدیدهای داخلی می‌تواند به تهدیدهای خارجی منتهی شود.

تهدیدات دریاپایه داخلی

تهدیداتی که از درون مرزهای یک کشور (در آب‌های تحت حاکمیت داخلی کشور شامل دریای سرزمینی منطقه نظارت و منطقه انحصاری ـ اقتصادی) توسط افراد سودجو، فرصت‌طلب، زیاده‌خواه و تبهکارداخلی که بدون در نظر گرفتن منافع عمومی و ملی، با ایجاد رابطه، دادن رشوه و نظایر آن، ضمن کسب اطلاعات و اخبار، از هر فرصتی جهت دستیابی به منفعت بیشتر و سود نامشروع و اختلال در روند جاری، امنیت ملی را به خطر می‌اندازند، تهدید دریاپایه داخلی محسوب می‌شوند که غالباً ریشه خارجی دارند. مهم‌ترین تهدیدهای داخلی حوزه بنادر جنوب کشور بر اساس نظر خبرگان دریایی به شرح ذیل است:

1. تهدیدات تروریستی در مجتمع‌های بندری:

تروریسم و جنایات سازمان‌یافته یکی از اساسی‌ترین معضلات جامعه جهانی و خطرناک‌ترین تهدید علیه حقوق ملت‌ها و ثبات بین‌المللی است. درطول تاریخ به ویژه در صد سال اخیر، تروریسم ریشه مهم‌ترین تهدیدها علیه صلح و امنیت جهانی بوده است. وضعیت دردآور اکثر ملت‌ها و کشورهایی که در آتش جنگ و خون‌ریزی می‌سوزند و از آوارگی و فقر، رنج می‌برند، معلول اغراض سلطه‌گران و پدیدة شوم تروریسم است. انواع عملیات تروریستی که حوزة بندری ودریایی احصاء شده است عبارتند از:

‌أ.            سرقت و تصرف کشتی (کشتی‌ربایی) در دریای سرزمینی،

‌ب.        سرقت کالا و محموله کشتی‌ها،

‌ج.          انتقال میکرب و مواد آلودة بیماری‌زا از طریق دریا و کشتی‌های ورودی،

‌د.           بمب‌گذاری در مجتمع‌های بندری واسکله‌های واقع در دریای سرزمینی،

‌ه.           ایجاد آتش‌سوزی در انبارها و اسکله‌ها،

‌و.           تحریک و ایجاد آشوب از طریق تحصن کارگران صنفی در بنادر،

‌ز.           رشوه به کارکنان مبادی ورود کالا جهت ورود کالاهای غیرمجاز،

‌ح.          انتشار گازهای سمی از طریق کالاهای خطرناک،

‌ط.         ایجاد انفجار از طریق کالاهای خطرناک انفجاری در محوطه‌های بندری وکالاهای موجود در انبارها،

‌ی.         تخریب و از کار انداختن تجهیزات استراتژیک دریایی و بندری و

‌ک.        جمع‌آوری اطلاعات از مجتمع‌ها و حملات غافلگیرانه به محوطه‌های تخلیه و بارگیری کشتی‌ها از دریا و ساحل.

1. خرابکاری دریایی:

     خرابکاری عبارت است از وارد کردن خسارت عامدانه به هر یک از سرمایه‌های موجود در تسهیلات بندری، لوازم و  تجهیزات کشتی، کالا و یا انهدام آنها.

از میان اقداماتی که تروریست‌های بین‌المللی می‌توانند انجام دهند خرابکاری با طیف گسترده و میزان موفقیت بالا می‌باشد که منافع آن برای تروریست‌ها به شرط انتخاب صحیح هدف، بسیار خواهد بود. خسارات اقتصادی و زیست‌محیطی ناشی از غرق شدن یک نفتکش بزرگ (سوپر تانکر) پر از مواد نفتی را در نظر بگیرید. این نوع کشتی‌ها با ابعاد بزرگی که دارند بیش از 250 هزار تن فرآورده‌های نفتی با خود حمل می‌کنند و ارزش هر فروند از این شناورها به همراه محموله‌ای که دارند افزون بر 50 میلیون دلار است. خسارت وارده ناشی از ریخته‌شدن 250 هزار تن مواد نفتی به درون آب حداقل چندین میلیارد دلار خواهد بود. مصادیق این تهدیدات به شرح زیر می‌باشند:

‌أ.            غر ق کشتی در آبراه منتهی به لنگرگاه و حوضچه بندر،

‌ب.        اختلال در سیستم‌های ناوبری کشتی،

‌ج.          جعل اسناد و مدارک مربوط به کالاها و شناورها،

‌د.           آدم‌ربایی و گروگان‌گیری در کشتی‌ها، 

‌ه.           قاچاق انواع اقلام غیرمجاز از سواحل و بنادر،

‌و.           عابر غیرمجاز (مسافر قاچاق) از طریق شناورها و

‌ز.           ایجاد بحران کاذب از طریق تماس ارتباطی و اجرای فریب ارتباطی.

1. راهزنی دریایی:

 راهزنی دریایی می‌تواند به دو شکل بروز کند یکی سرقت مسلحانه[4] که در آب‌های داخلی، حوضچه و لنگرگاه بوقوع می‌پیوندد و دیگری دزدی دریایی[5] که در آب‌های بین‌المللی صورت می‌گیرد. در کنوانسیون حقوق دریاها (UNCLOS[6]) به این تفاوت، اشاره شده است (رنجبر، 1390).

جدول (1): جمع‌بندی کلی در اولویت تهدیدات دریاپایه علیه بنادر جنوبی کشور بر اساس نظرات جامعة منتخب ویژه

1-1-3- ارزیابیوضعموجود دارایی‌ها وتأسیساتبنادرجنوب کشور

  برای دستیابی به تحلیل محیطی وضعیت موجود دارایی‌ها و تأسیسات 6 بندر جنوب کشور، مطالعات میدانی و اسنادی انجام شد که تجهیزات و امکانات موجود به این شرح تعیین شد:

‌أ.            ساختمان‌های اداری، خدمات بندری و مدیریتی،

‌ب.        اسکله‌ها و تجهیزات تخلیه و بارگیری،

‌ج.          ساختمان برج کنترل و مخابرات،

‌د.           کانال ورودی و مسیر منتهی به حوضچه،

‌ه.           انبارهای روباز و سرپوشیده،

‌و.           پست برق، تأسیسات دریافت و تولید،

‌ز.           پایانه و اسکله نفتی،

‌ح.          مخازن سوخت، روغن‌های شیمیایی و خوراکی،

‌ط.         انبار کالاهای شیمیایی و خوراکی،

‌ی.         مقرهای آتش نشانی،

‌ک.        تأسیسات زیربنایی،

‌ل.         راه و شریان‌های مواصلاتی،

‌م.          خط انتقال سوخت و پالایشگاه،

‌ن.         محل تجمع کامیون‌ها و

‌س.       پمپ بنزین، درمانگاه و ساختمان‌های خدماتی.

مدل مفهومی الگوی راهبردی پدافند غیرعامل در بنادر جنوب کشور با شناسایی انواع و دامنة تهدیدات دریاپایه و با استناد به نظریه‌های پدافند غیرعامل، مبانی نظری و پس از جمع‌بندی همة عوامل شامل ابعاد اصلی و فرعی و مؤلفه‌های مؤثر در پدافند غیرعامل بنادر جنوب به صورت نمودار (1) طراحی و ترسیم شد.   

نمودار (1): مدل مفهومی الگوی راهبردی پدافند غیرعامل در بنادر جنوب کشور

2- روش تحقیق

با توجه به ماهیت کار، تحقیق از نوع توسعه‏ای ـ کاربردی می‏باشد. توسعه‏ای است به این علت که در صدد ارائه الگوی راهبردی پدافند غیرعامل در بنادر جنوبی ج.ا.ایران می‌باشد و موجب توسعه الگوها در رابطه با موضوع تحقیق می‏شود و از آن جهت کاربردی محسوب می‌باشد که نتایج تحقیق برای مدیریت راهبردی در حوزة پدافند غیرعامل بنادر کاربرد دارد.

جامعه آماری این تحقیق کلیة صاحب نظران، خبرگان و متخصصان حوزة پدافند غیرعامل بندری و دریایی و دارای مدارج علمی یا اجرایی در مدیریت امور پدافند غیرعامل، ایمنی، امنیتی، مدیریت بحران بنادر بازرگانی جنوب کشور می‌باشند، که با  این ویژگی‌ها انتخاب شدند: (1) مدیران بنادر جنوب کشور دارای مدارج علمی یا تجربی بیش از 25 سال سابقه در مدیریت بنادر کشور و مدیران بخش‌های پدافند غیرعامل و مدیریت بحران بنادر، (2) معاونین سازمان پدافند غیرعامل، ندسا (نیروی دریایی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی) و نداجا (نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی) دارای مدارج علمی مرتبط و صاحب نظر در حوزه پدافند غیرعامل بنادر و (3) محققان و صاحب نظران دارای حداقل مدرک کارشناسی ارشد و  20 سال سابقه در امور پدافند غیرعامل، ایمنی، امنیتی و مدیریت بحران بنادر بازرگانی جنوب کشور.

با توجه به ویژگی‌های فوق و نگاه علمی به متخصصان موجود، 40 نفر با ویژگی‌های فوق تعیین شدند. با توجه به حجم اندک جامعة آماری، در این پژوهش حجم نمونه همان حجم جامعة آماری می‌باشد. داده‌ها به دو روش کتابخانه‎ای و میدانی جمع‌آوری شد. در روش کتابخانه‎ای، تعاریف، مفاهیم، تاریخچه، اصول، روند رشد، وضعیت فعلی و چگونگی تعامل و روابط بین متغیرها، اسناد و مدارک بالادستی نظام و ... بررسی شد. در روش میدانی، با بازدید میدانی از بنادر و از طریق انجام مصاحبه مستقیم با مخاطبین و مسئولین ذیربط و برگزاری گردهمایی با جامعة منتخب و توزیع پرسشنامه بین گروه‌های صاحب‌نظر و خبره داده‌ها جمع‌آوری شد. برای تجزیه و تحلیل داده‌های کمّی تحقیق، از روش مدل‌سازی معادلات ساختاری[7] با تحلیل عامل تأییدی و تحلیل مسیر به روش‌های مؤلفه‌محور (حداقل مربعات جزئی) و نرم‌افزار Smart PLS استفاده شد.

3- تجزیه و تحلیل داده‌ها

(1)  احصای عوامل موثر شامل مولفه‌ها و شاخص‌های پدافند غیرعامل در بنادر جنوب کشور:  بر اساس مدل مفهومی پدافند غیرعامل در بنادر جنوب،  عوامل مؤثر شامل ابعاد، مولفه‌ها و شاخص‌ها با نظرسنجی از جامعه منتخب ویژه احصاء شد. این ابعاد، مولفه‌ها و شاخص‌ها که جهت پاسخگویی به سوالات تحقیق طراحی شده بود به جامعة آماری نمونه ارائه و با استفاده از مدلسازی معادلات ساختاری تجزیه و تحلیل شد.

به منظور شناسایی عوامل مؤثر (ابعاد، مولفه‌ها و شاخص‌ها) در گردهمایی اول جامعة منتخب این عوامل احصاء شد و برای تاأیید به گردهمایی دوم ارائه شد و مورد تایید قرار گرفت. پس از موافقت جامعه خبرگان نتایج به صورت زیر به دست آمد:

(2) مدل‌سازی به روش معادلات ساختار: مدل‌سازی معادلات ساختاری[8] که در اواخر دهة 60 میلادی معرفی شد، ابزاری است در دست محققین که ارتباط میان چندین متغیر در یک مدل را فراهم می‌سازد. استفاده از این تکنیک در توسعة نظریه‌ها باعث کاربرد وسیع آن در علوم مختلف نظریة مدیریت منابع انسانی، مدیریت راهبردی و سیستم‌های اطلاعاتی شده است. یکی از مهم‌ترین دلایل استفاده از این نوع مدل‌سازی، قابلیت آزمودن مدل در قالب معادلات میان متغیرهاست. مدل‌سازی معادلات ساختاری با روش‌های مؤلفه‌محور که بعدا به روش حداقل مربعات جزیی (PLS) تغییر نام داد مزایای مهمی نسبت به روش نسل اول نرم‌افزارهایی نظیر LISREL، AMDS و غیر آن دارد که مهم‌ترین آن عدم نیاز به حجم بالای نمونه و نرمال بودن توزیع داده‌ها می‌باشد.

(3) تعیین و طراحی مدل ارتباط ابعاد، مؤلفه‌ها و شاخص‌ها: بر اساس مراحل مدل‌سازی در معادلات ساختاری پس از شناسایی شاخص‌ها و مولفه‌ها، روابط این سازه‌ها ترسیم شد. پس از ترسیم مدل با تمامی اجزای آن نوبت به تخمین روابط متغیرهای آشکار و پنهان مدل بود. این روابط شامل دو نوع درونی (بخش ساختاری) و بیرونی (بخش اندازه‌گیری) می‌باشد. برازش مدل جهت تحلیل داده‌ها به روش مؤلفه‌محور (حداقل مربعات جزئی)[9]، پس از سنجش بارهای عاملی ضرایب کرونباخ و پایایی ترکیبی و میانگین واریانس استخراجی سازه‌ها مطابق جدول (2) برای 24 شاخص اول به دست آمد.

جدول (2): ضرایب آلفای کرونباخ، پایایی ترکیبی و میانگین واریانس استخراجی

برای شاخص‌ها و مؤلفه‌ها و ابعاد «تداوم کارکردهای بنادر در شرایط اضطرار»

4- نتیجه‌گیری

طبق تجزیه و تحلیل و مدل‌سازی انجام‌شده برای 5 بعد اساسی پدافند غیرعامل در بنادر جنوب، ابعاد، مؤلفه و شاخص‌های مربوطه استخراج شد که در جدول (3) نشان داده شده است.

جدول (3): توزیع ابعاد، مؤلفه‌ها و شاخص‌های تائیدشده توسط مدل‌سازی 

نتایج به‌دست‌آمده نشان داد:

(1) در بخش عامل تداوم کارکردی بنادر جنوب در شرایط اضطرار

‌أ.            بعد مدیریتی بر بعد زیرساختی اولویت دارد،

‌ب.        با افزایش فعالیت شرکت‌های خصوصی و حرکت بنادر به سمت خصوصی‌سازی، اهمیت اجرای پدافند غیرعامل در فعالیت این شرکت‌ها بیشتر شده است. تأمین منابع و تجهیز این شرکت‌ها و فراهم‌سازی مشارکت شرکت‌های خصوصی در طرح‌های تداوم شرایط اضطرار در بنادر به عبارت دیگر مدیریت شرکت‌های خصوصی بندری و دریایی از منظر پدافند غیرعامل اهیمت بسیار زیادی پیدا کرده است،

‌ج.          ترسیم و تمرین شرایط اضطراری بندری و آموزش افسران و راهنماهای کشتی‌ها در شرایط اضطرار اهمیت زیادی دارد و

‌د.           در بعد «زیرساخت» جایگزین‌سازی، موازی‌سازی لنگرها و اسکله‌ها و تجهیز بنادر به اسکله‌های متحرک و ایجاد اتاق امن فرماندهی و پناهگاه‌های امن در مستحدثات بندری در اولویت بعدی قرار دارد.

(2) در بخش عامل استحکام فنی و ایمنی بنادر جنوب

‌أ.            بعد مدیریت در استحکام فنی و ایمنی بنادر جنوب در اولویت نخست قرار دارد،

‌ب.        مؤلفه‌های نیروی انسانی متخصص بندری و افسران و راهنماهای کشتی‌ها در ارتقای ایمنی و فنی بنادر در اولویت بعد می‌باشد،

‌ج.          الزام رعایت فنی و ایمنی توسط شرکت‌های خصوصی با توجه به حرکت بنادر جنوب به سمت خصوصی‌سازی حائز اهمیت می‌باشد و

‌د.           ایمن‌سازی سیستم‌های سایبری و الکترونیکی و ارتقای سیستم‌های دفاعی در تأسیسات مجتمع‌های بندری نیز از اولویت‌های حاصل از این پژوهش می‌باشد.

(3)  در بخش عامل کاهش آسیب‌پذیری بنادر جنوب

‌أ.            ابعاد مدیریت و زیرساخت در کاهش آسیب‌پذیری بنادر حائز اهمیت است،

‌ب.        در بعد مدیریت، مدیریت شرکت‌های خصوصی با توجه به افزایش فعالیت‌های این بخش در بنادر و منابع انسانی در بخش دریایی و بندری در کاهش آسیب‌پذیری تأثیر زیادی دارد،

‌ج.          در بعد زیرساخت، طراحی سازه‌های دریایی براساس استانداردهای پدافند غیرعامل و مکان‌یابی پراکندگی ترمینال‌ها و تعیین اسکله‌های حیاتی و حساس حائز اهمیت می‌باشد. لذا الزام به رعایت اصول پدافند غیرعامل در تأسیسات بندری و کوچک‌سازی آنها در اولویت بعدی قرار دارد.

(4) در بخش عامل افزایش پایداری بنادر جنوب

‌أ.            بعد زیرساخت مجتمع‌های بندری در افزایش پایداری و استحکام بنادر جنوب دارای اولویت است،

‌ب.        سه مؤلفه مستحدثات بندری، اسکله‌ها و کانال ورودی و تجهیزات مخابرات و ارتباطی با افزایش پایداری و استحکام بنادر جنوب رابطه دارد،

‌ج.          تلفیق طرح‌های توسعه‌ای مستحدثات بندری با طرح‌های پدافند غیرعامل، «طراحی بنادر خشک متناسب با هر کدام از بنادر بازرگانی جنوب و استحکام بخشی به تأسیسات برق و آب بنادر، جزء اولویت‌های این پژوهش می‌باشد و

‌د.           طراحی لنگرگاه‌های امن، استانداردهای پایداری و استحکام سازه‌های دریایی و توسعة ترمینال‌ها و اسکله‌های نفتی و تجاری در سواحل دریای عمان از اولویت‌های حاصل از این پژوهش می‌باشد.

(5) در بخش عامل تسهیل مدیریت بحران بنادر جنوب

‌أ.            بعد مدیریت به لحاظ تسهیل مدیریت بحران در مجتمع‌های بندری جنوب کشور در اولویت قرار دارد،

‌ب.        مؤلفه‌های نیروی انسانی متخصص بندری، شرکت‌های خصوصی، سیستم‌های سایبری و الکترونیکی و افسران و راهنماهای کشتی‌ها در اولویت بعدی قرار دارند،

‌ج.          برنامه‌ریزی برای آموزش بلندمدت پرسنل متخصص، مدیریت ادراک این نیروها در سوانح غیرمترقبه و ارتقای سیستم‌های هشدار و پیش‌آگاهی از بحران‌ها از اولویت‌های بعدی می‌باشد،

‌د.           طراحی مدیریت جامع بحران در فعالیت شرکت‌های خصوصی و تدوین و اجرای تمرین‌های مراحل مدیریت بحران در شرکت‌های خصوصی حائز اهمیت و اولویت می‌باشد و

‌ه.         طراحی و ارتقای فرماندهی افسران و راهنماهای کشتی در صحنه نیز از یافته‌های این پژوهش می‌باشد.

بر اساس نتایج این پژوهش، به منظور ارتقای پدافند غیرعامل در بنادر جنوب کشور با تاکید بر تهدیدات دریاپایه، می‌توان راهکارهای کلان زیر را ارائه داد:

(1)         جایگزین‌سازی برای لنگرگاه‌های داخلی و خارجی برای شرایط اضطرار،

(2)         موازی‌سازی کانال‌ها و حوضچه‌های ورودی کشتی‌ها،

(3)         تجهیز بنادر به اسکله‌های متحرک بارج‌های عظیم پهلوگیری کشتی‌ها،

(4)         ایجاد اتاق امن فرماندهی بنادر جنوب کشور،

(5)         تأمین منابع و تجهیزات شرکت‌های خصوصی برای مدیریت شرایط اضطراری،

(6)         توسعه طرح‌های مدیریت فنی و ایمنی در حوزه‌های بندری و دریایی،

(7)         مقاوم‌سازی ساختمان‌های اداری و برج کنترل دریایی و طراحی استانداردهای مقاوم‌سازی اسکله‌ها،

(8)         نهادینه‌سازی آموزش به مشاغل حساس در رابطه با استانداردهای استحکام فنی بندری و دریایی،

(9)         الزام رعایت مسائل ایمنی و فنی در فعالیت‌های بخش خصوصی بندری و دریایی،

(10)      تأمین چراغ‌های دریایی اضافی[10] جهت کانال‌های ورودی،

(11)      طراحی سازه‌های دریایی براساس استانداردهای پدافند غیرعامل،

(12)      مکان‌یابی و پراکندگی در اسکله‌ها و ترمینال‌های حیاتی و حساس و

(13)      ارتقای مدیران شرکت‌های خصوصی در مدیریت ریسک خطرات و تهدیدات

براساس یافته‌های این تحقیق انجام این موارد پیشنهاد می‌شود: (1) ایجاد سامانة یکپارچة امنیت و پدافند غیرعامل ساحلی در کشور مانند مدل گارد ساحلی ایالات متحده آمریکا، (2) طراحی و تدوین یک مدل جامع برای افسران و راهنماهای کشتی‌ها و نیروهای متخصص بندری در بکارگیری مفاهیم و الزامات و طرح‌های پدافند غیرعامل در شبکه‌ها و تأسیسات مجتمع‌های بندری جنوب کشور، (3) طراحی و تدوین راهبردهای جامع پدافند غیرعامل بنادر جنوب با درنظر گرفتن ابعاد، مؤلفه‌ها و شاخص‌های مؤثر بر پدافند غیرعامل در راستای افزایش پایداری، کاهش آسیب‌پذیری، افزایش ایمنی فنی، تداوم کارکردی و تسهیل مدیریت بحران در این بنادر، (4) ایجاد سامانه هشدار تهدیدات دریاپایه در زیرمجموعة سازمان پدافند غیرعامل به‌منظور رصد و پایش تهدیدات طبیعی و انسان‌ساز در دریا و سواحل و بنادر، (5) گنجاندن مطالعات جامع و یکپارچة مدیریت پدافند غیرعامل در مطالعات جامع مدیریت یکپارچه سواحل و بنادر و (6) بهره‌برداری از بنادر کوچک احداث‌شده با اعمال و مدیریت پدافند غیرعامل و استفاده از شرکت‌های خصوصی حائز شرایط.