آنالیز کیفی ریسک با استفاده از روش دیمتل فازی (مطالعه موردی: پروژة لایروبی بندر انزلی)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 مدرس دانشگاه پیام نور مرکزکرج

2 استادیاردانشگاه پیام نور

چکیده

یکی از مهم‌ترین دلایل شکست پروژه در دستیابی بهینه به اهداف از پیش تعیین‌شده، وجود ریسک‌ها و نیزعدم‌قطعیت‌ها در طول مراحل مختلف انجام آن پروژه است. ریسک‌های اثرگذار بر پروژه‌ها، اندرکنش‌های پیچیده‌ای با یکدیگر دارند. به نحوی که وقوع یک ریسک می‌تواند باعث تشدید اثر سایر ریسک‌ها شود. روش‌های متداول ارزیابی ریسک امکان در نظر گرفتن اندرکنش‌‌های پیچیده بین ریسک‌ها را ندارد و ارزیابی درستی از شدت اثر ریسک‌ها به‌دست نمی‌دهند. در این تحقیق بااستفاده از روش یکپارچه دیمتل ـ فازی، شدت اثر ریسک‌ها با در نظر گرفتن ا ندرکنش بین آنها و با استفاده از نظرات گروهی ازکارشناسان ارزیابی شده است. ابتدا از بین 58 ریسک شناسایی‌شده، 10 ریسک برتر با استفاده از دیاگرام احتمال ـ تأثیر تعیین شد و سپس به منظور رتبه‌بندی دقیق‌تر این ریسک‌ها، از تکنیک دیمتل ـ فازی استفاده شد و میزان تأثیرگذاری این ریسک‌ها بر یکدیگر ارزیابی گردید. دست آخر، رتبه‌بندی 10ریسک برتر، از حاصلضرب چهار فاکتور شامل تأثیر بر پروژه، احتمال وقوع ، تأثیرگذاری بر سایر ریسک‌ها و تأثیرپذیری از سایر ریسک‌ها، با استفاده از ترکیب روش‌های دیمتل و منطق فازی انجام شد. برای نشان دادن قابلیت‌های روش دیمتل فازی پیشنهادی، این روش بر روی پروژة لایروبی بندر انزلی که یکی از بنادر بزرگ و مهم ایران است پیاده شد.

کلیدواژه‌ها

1- ادبیات پژوهش

1-1- تعاریف

تعداد زیادی از پروژه‌ها در دستیابی به اهداف از پیش تعیین‌شده خود بر حسب مؤلفه‌های هزینه، زمان و کیفیت انجام کار ناموفق می‌باشند و با مشکلاتی از قبیل افزایش هزینه، افزایش زمان و کاهش کیفیت کار، مواجه می‌شوند. آنچه تأثیر منفی بر عملکرد پروژه‌ها می‌گذارد، مجموعه‌ای از عوامل و فاکتورهای اثرگذار مانند تورم، کمبود منابع مالی، شرایط سیاسی و غیر آن می‌باشند که ریسک‌های پروژه نامیده می‌شوند. در حقیقت، بر اساس یک رویکرد علمی می‌توان گفت که وجود ریسک‌ها و عدم‌قطعیت‌ها در طول مراحل مختلف انجام یک پروژه، از عوامل اصلی شکست پروژه‌ها در دستیابی به اهداف از پیش تعیین‌شده آن، می‌باشد. محققین، تعاریف متفاوتی از ریسک ارایه داده‌اند که مفهوم کلی آنها عموما یکسان می‌باشد. از جمله نیوا (Niwa, 1989) و  وایدمن (Wideman, 1992) تعریف ریسک پروژه را شانس وقوع رویداد معین می‌دانند که تأثیر منفی بر دستیابی به اهداف پروژه دارد. انجمن مدیریت پروژه در استاندارد PMBOK سال 2008، ریسک را به مفهوم رویداد یا شرایطی غیرقطعی که در صورت وقوع، تأثیر مثبت یا منفی روی اهداف پروژه می‌گذارد تعریف می‌کند. به عبارت دیگر، ریسک به معنای رویداد/ حالتی است که وقوع آن قابل شناسایی می‌باشد و تأثیر منفی بر اهداف پروژه می‌گذارد، توزیع احتمالی پیامدهای آن قابل کمّی کردن می‌باشد و به وسیله یکی از افراد درگیر در پروژه قابل کنترل است. مدیریت ریسک پروژه، فرآیند سیستماتیک شناسایی، تجزیه و تحلیل، پاسخگویی و کنترل ریسک‌های پروژه به منظور بیشینه کردن نتایج وقایع مثبت و نیز کمینه کردن نتایج وقایع منفی می‌باشد (PMBOk, 2008). مدیریت ریسک فرایندی است که شامل شش مرحله برنامه‌ریزی مدیریت ریسک، شناسایی ریسک، ارزیابی کیفی ریسک، ارزیابی کمّی ریسک، پاسخ‌دهی و کنترل ریسک می‌باشد. ارزیابی کیفی ریسک به عنوان یکی از مهم‌ترین مراحل مدیریت ریسک یعنی فرآیند تعیین اولویت ریسک‌ها می‌باشد که طی آن، شدت اثر ریسک‌ها بادر نظرگرفتن احتمال وقوع و نیز میزان پیامدهای ناشی از هر ریسک تعیین می‌شود تا ریسک‌های بحرانی که نیاز به مدیریت و توجه بیشتر دارند، شناسایی شوند. ریسک با سه مؤلفه رویداد ریسک، احتمال رخداد و پتانسیل سود/ ضرر توصیف می‌شود. با توجه به مشخصه‌های ذکرشده، ریسک می‌تواند با ضرب احتمال وقوع در میزان تأثیر آن، اندازه‌گیری شود (Alabahar and Crandall, 1990; Raftery, 1994).

1-2- پیشینة پژوهش

تا کنون تحقیقات مختلفی در زمینة ارزیابی کیفی ریسک‌ها صورت گرفته است. چاپمن وکوپر درسال 1983، اولین تلاش را برای ایجاد ساختار ریسک پروژه و شناسایی منابع آن انجام دادند و روش مهندسی ریسک را معرفی کردند. آنها ابزارهای مختلف و تکنیک‌های شبیه PERT و درخت تصمیم را با هم ادغام کردند و کمیت ریسک و توزیع احتمال‌های حاصله از فعالیت‌ها و دوره‌های پروژه را ارائه دادند (Chapman and Cooper, 1983). از این رو، ریسک به عنوان متغیر توزیع فعالیت‌ها و یا مدت زمان دورة پروژه مدل‌سازی شد. ویربا و همکاران درسال 1996 از FST برای ارزیابی احتمال رخداد ریسک با استفاده از متغیرهای زبانی استفاده کردند. آنها تأثیر ریسک هزینه را به عنوان استراتژی پاسخ‌دهی ریسک مدنظر قرار دادند که مربوط به استفاده از وزن‌های فازی برای روش جمع‌آوری ارزیابی ریسک می‌باشد (Wirba et al., 1996). یکی از ضعف‌های کلیدی FST این است که متوسط ارزیابی‌های وزن‌های منفرد را محاسبه می‌کند. تاه و همکارانش در سال 1999 مدل جدیدی از ارزیابی کیفی ریسک بر مبنای ساختار شکست ریسک سلسله مراتبی ارائه کردند (Tah, et al., 1999). آنها روابط بین ریسک، علت‌های ریسک و پیامدهای ریسک را در نمودارهای علت و معلولی ارائه دادند. در این تحقیق، به منظور شناسایی روابط بین منابع پیدایش ریسک‌ها، پیامدهای زمانی و هزینه‌های کیفی و ایمنی ناشی از آنها، از نمودارهای علت و معلولی و مفاهیم فازی استفاده شده است.  

در یک پژوهش دیگر، تاه و همکارانش با استفاده از تکنیک‌های  UMLو IDEF، سیستم مدیریت ریسک‌های یک پروژه ساخت و ساز را مدل‌سازی کردند (Tah and et al., 2000). چاپمن و وارد درسال 2003، استفاده از «مدیریت عدم‌قطعیت‌های پروژه» را به جای «مدیریت ریسک پروژه» پیشنهاد دادند. آنها این استدلال را داشتند که عنوان ریسک به نحوی پیام تهدید را منتقل می‌کند، حال آنکه عبارت عدم‌قطعیت چنین نیست، چون مفهوم فرصت را نیز دربر دارد (Ward and Chapman, 2003). دلاکروز و همکارانش ریسک‌ها و پاسخ‌های بالقوه آنها را در پروژه‌های ساختمانی اسپانیا شناسایی، طبقه‌بندی و اولیت‌بندی کردند. آنها با استفاده از ارزیابی‌های کیفی، 15 ریسک برتر و مجموعه پاسخ‌های بالقوه مربوط به هرکدام از ریسک‌ها را ارائه نمودند (Pilar, et al., 2006). دیکمن و همکاران در پژوهشی اقدام به ارزیابی ریسک پروژه‌های ساخت‌وساز بین‌المللی با استفاده از روش ANP کردند. در این مطالعه، فرایند تحلیل شبکه‌ای (ANP) که می‌تواند روابط متقابل بین عوامل مرتبط را اداره کند، به عنوان روش قابل اعتماد برای اندازه‌گیری سطح ریسک در ارتباط با پروژه‌های ساخت‌وساز بین‌المللی ارائه کردند (Dikmen, et al., 2007). نیتو و ویلا یک متدولوژی ارزیابی ریسک بر اساس نظریة مجموعه‌های فازی و فرآیند تحلیل سلسله مراتبی (AHP) ارائه کرد. در این متدولوژی، از دانش، تجربه و قضاوت خبرگان در مورد ارزیابی میزان شدت ریسک استفاده می‌شود (Nieto-Morote and Ruz-Vila, 2010). تارون در تحقیقی، به بررسی مقالات مربوط به ارزیابی ریسک پروژه‌های عمرانی پرداخت. او به دست آوردن  یک سطح ریسک واقع‌بینانه در پروژه را، نیازمند یک مکانیزم مؤثر برای جمع‌آوری ارزیابی‌های منفرد ریسک‌ها می‌داند (Taroon, 2013). به طور معمول حرفه‌ای‌ها مسائل را با تکیه بر تجربیات خود تحلیل می‌کنند. اما بیشتر پیشرفت‌ها در مدل‌سازی ریسک‌ها و ارزیابی آنها در جهت انعکاس جنبه‌های مختلف پیچیدگی‌ها، مانند وابستگی‌های متقابل بین ریسک‌ها و تعامل ریسک‌ها با محیط اطراف پروژه بوده است. طرح‌های پیشنهادی، به اندازه کافی جامع نیستند که به طور همزمان ویژگی‌های ریسک، وابستگی‌های متقابل بین ریسک‌ها و تعامل ریسک‌ها با محیط اطراف پروژه و تجربیات تیم مدیریت را دربر بگیرند. در واقع درک آسیب‌پذیری پروژه، در پیشبرد ارزیابی ریسک بسیار مهم است.

 با مروری بر پژوهش‌های پیشین در زمینة آنالیز کیفی ریسک، مشا هده می‌شود که در این تحقیقات، ارتباطات داخلی بین ریسک‌های مختلف و اندرکنش ریسک‌ها بر روی یکدیگر مدنظر قرار نگرفته است. این در حالی است که ریسک‌های مختلف با یکدیگر اندرکنش‌های پیچیده‌ای دارند. به طوری که وقوع یک ریسک، باعث تشدید اثر سایر ریسک‌ها می‌شود و این اثرات تشدیدشونده می‌تواند باعث تغییر در رتبه‌بندی ریسک‌ها گردد.

در این تحقیق با استفاده از روش یکپارچه دیمتل ـ فازی، شدت اثر ریسک‌ها با در نظرگرفتن اندرکنش بین آنها و با استفاده از نظرات گروهی از کارشناسان ارزیابی شده است. ابتدا از بین 58 ریسک شناسایی‌شده، 10 ریسک برتر با استفاده از دیاگرام احتمال ـ تأثیر تعیین شد و درادامه جهت رتبه‌بندی دقیق‌تر این ریسک‌ها، از تکنیک دیمتل استفاده شد و میزان تاثیرگذاری این ریسک‌ها بر روی یکدیگر ارزیابی گردید. دست‌آخر، رتبه‌بندی 10ریسک برتر، از حاصلضرب چهار فاکتور شامل تأثیر بر پروژه، احتمال وقوع، تأثیرگذاری بر سایر ریسک‌ها و تأثیرپذیری از سایر ریسک‌ها، با استفاده ازترکیب روش‌های یمتل و منطق فازی انجام شد. برای نشان دادن قابلیت‌های روش دیمتل فازی پیشنهادی، این روش بر روی پروژة لایروبی بندر انزلی که یکی از بنادر بزرگ و مهم ایران ا ست پیاده شد و میزان تأثیر مهم‌ترین ریسک‌های شناسایی‌شده بر روی یکدیگر، با استفاده از تعریف فاکتور جدید یعنی میزان تأثیرگذاری و میزان تاثیرپذیری ریسک‌ها ارزیابی شد و در نهایت شدت اثر ریسک‌ها با استفاده از روش پیشنهادی تعیین گردید.

2- روش تحقیق

2-1- تکنیک دیمتل[1] فازی[2]

در این پژوهش از دو روش دیمتل و منطق فازی استفاده شده است. نخستین بار، وو و لی در سال 2007 ازتکنیک دیمتل با رویکرد فازی استفاده کردند. درواقع رویکرد فازی برای مقابله باعدم‌قطعیت و ابهام موجود درعبارات کلامی پاسخ‌دهندگان استفاده می‌شود. بنابراین، برای انجام محاسبات تکنیک دیمتل به صورت فازی، نخست باید از یک طیف زبانی مناسب برای گردآوری داده‌ها استفاده کرد. طیف‌های متنوعی بر اساس مقیاس امتیازگذاری مرسوم دیمتل پیشنهاد شده است که دراین تحقیق از طیف فازی شکل (1) استفاده شده است (Ahmed and Kayis, 2007).

                       

شکل (1) :  اعداد فازی مثلثی معادل طیف دیمتل

 

جدول (1): عبارات زبانی و معادل فازی آنها

متغیرزبانی

معادل قطعی

معادل فازی

بدون تاثیر

0

(   0.0 – 0.1 – 0.3 )

تاثیرکم

1

(   0.1 – 0.3 – 0.5 )

تاثیرمتوسط

2

(   0.3 – 0.5 – 0.7 )

تاثیرزیاد

3

(   0.5 – 0.7 – 0.9 )

تاثیرخیلی زیاد

4

(   0.7 – 0.9 – 1.0 )

 

 

 

2-1-1- الگوریتم اجرای تکنیک دیمتل فازی

گام 1: محاسبة ماتریس ارتباط مستقیم

پس از گردآوری دیدگاه خبرگان، ماتریس ارتباط مستقیم فازی  تشکیل می‌شود. از روش میانگین فازی برای تجمیع دیدگاه خبرگان استفاده می‌شود. اگرn  کارشناس وجود داشته باشد و هر درایه ماتریس مستقیم فازی با  نمایش داده شود، آنگاه  به صورت زیر محاسبه خواهد شد:

                                  (1)               

 

گام2: نرمال‌سازی ماتریس ارتباط مستقیم

برای نرمال‌سازی مقادیر باید  هر سطر محاسبه شود. با تقسیم درایه‌های ماتریس  بر بیشینه مقادیر  ماتریس نرمال فازی  به دست خواهد آمد:

                     (2)

                                         (3)

 

گام 3:  محاسبة ماتریس ارتباط کامل1

برای محاسبة ماتریس ارتباط کامل از رابطة   استفاده می‌شود. در روش دیمتل فازی، ماتریس نرمال فازی به سه ماتریس قطعی زیر افراز می‌شود:

                                              (4)

 

 

 

سپس ماتریس همانی تشکیل، و عملیات زیر انجام می شود:

                          (5)                                         

                                      (6)

                                          (7)

                                                (8)     

 

گام 4:  فازی‌زدایی

دراین تحقیق برای قطعی‌سازی مقادیر از روش میانگین‌گیری استفاده شده است.

 

                           (9)                                   

                                           (10)           

                                      (11)

                                      (12)

                                   (13)

گام 5:  محاسبة ماتریس ارتباط داخلی1

برای محاسبة ماتریس روابط داخلی باید ارزش آستانه2 محاسبه شود. با این روش می‌توان از روابط جزئی صرف‌نظر کرد و شبکة روابط قابل‌اعتنا یا همان نقشة شبکة روابط را ترسیم کرد (NRM). تنها روابطی که مقادیر آنها در ماتریس از مقدار آستانه بزرگ‌تر باشد، در نقشة شبکه نمایش داده خواهد شد. برای محاسبة مقدار آستانة روابط، کافی است تا میانگین مقادیر ماتریس محاسبه شود. بعد از مشخص شدن شدت آستانه، تمام مقادیری که کوچک‌تر از آستانه باشند، صفر می‌شوند. یعنی آن روابط علی در نظر گرفته نمی‌شوند.

گام 6 : ایجاد نمودارعلت و معلولی

  در نمودار علّی چهار جنبه با اهمیت به ترتیب زیر قابل مشاهده است:  

1)          (D): جمع عناصر هر سطر :میزان تاثیرگذاری هر ریسک را نشان می‌دهد.

2)          (R ): جمع عناصر هر ستون: میزان تاثیرپذیری هر ریسک را نشان می‌دهد.

3)          (D + R): میزان تأثیر و تأثر هر ریسک موردنظر در سیستم را نشان می‌دهد.

4)          (D – R): قدرت تأثیرگذاری هر ریسک را نشان می‌دهد.

2-2- تئوریمنطقفازی1

نظریة فازی در سال 1965 توسط پروفسور لطفی عسگری‌زاده، دانشمند ایرانی تبار و استاد دانشگاه برکلی آمریکا ارائه شد. منطق فازی، طیف وسیعی از تئوری‌ها و تکنیک‌ها را شامل می‌شود که اساسا بر پایة چهار مفهوم شامل مجموعه‌های فازی، متغیرهای کلامی، توزیع احتمال (تابع عضویت) و قوانین اگر ـ آنگاه فازی بنا شده است. مجموعة فازی، مجموعه‌ای است که عناصرش با درجة عضویت  (μ)به آن مجموعه تعلق دارند، در موقعیتی که اطلاعات موردنیاز کمّی باشند، به صورت عددی بیان می شوند. اما زمانی که تحقیق در فضای کیفی انجام شود و دانش آن دارای ابهام باشد، اطلاعات نمی‌توانند به صورت اعداد دقیق بیان شوند. بیشتر مدیران پروژه نیز نمی‌توانند یک عدد دقیق را برای بیان عقیده و نظر خود ارائه دهند و به همین جهت است که از ارزیابی کلامی به جای ارزش‌های عددی خاص استفاده می‌کنند. از آنجا که ارزیابی کلامی توسط افراد به صورت تقریبی انجام می‌شود، توابع عضویت مثلثی و ذوزنقه‌ای برای تقابل با ابهام این نوع ارزیابی‌ها مناسب می‌باشند. در این پژوهش، عبارات کلامی گروه تصمیم‌گیری در قالب اعداد فازی مثلثی آورده شده‌اند. عدد فازی مثلثی   در یک مجموعة فازی به صورت (a1,a2,a3) نمایش داده می‌شود و تابع عضویت هر عضو این مجموعه به صورت زیر تعریف می‌شود:

 

 

(14)

 

 

 

تابع عضویت مثلثی به صورت شکل (2) و توابع عضویت فازی به صورت شکل (3) نشان داده می‌شود.

 

 

شکل(2): تابععضویتمثلثی

 

 

شکل(3):توابععضویتفازی

 

اگر (a1,a2,a3) = ã و = (b1,b2,b3)  دو عدد فازی مثلثی باشند، عملیات اعداد فازی مثلثی به صورت روابط زیر انجام می‌شود:                         

    جمع و تفریق دو عدد فازی مثلثی:b1,a2+b2,a3+b3)                                                +ã + b ̃=(a1          (15)

ضرب دو عدد فازی مثلثی:                                                            b1,a2 b2,a3 b3) × 1ã× b ̃=(a          (16)

ضرب یک عدد قطعی در عدد مثلثی:                                                      K x(a,b,c,)= (ka,kb,kc)          (17)

تقسیم دو عدد فازی مثلثی:                                       (a1,b1,c1)/(a2,b2,c2) =(a1/a2 ,b1/b2 ,c1/c2 )           (18)

معکوس یک عدد فازی مثلثی:                                              A-1= (a1,b1,c1)-1=(1/c1 ,1/b1 ,1/a1)           (19)

 

3- تجزیة و تحلیل داده‌ها

3-1- تحلیل ریسک‌های اثرگذار بر پروژه لایروبی بندرانزلی با استفاده از تکنیک دیمتل ـ فازی

برای تحلیل ریسک‌های اثرگذار بر پروژة لایروبی بندر انزلی با استفاده از تکنیک دیمتل فازی، ابتدا تعداد 58 ریسک اثرگذار بر این پروژه با استفاده از نظرات خبرگان شناسایی شد. سپس ﺗﺄثیرات این ریسک‌ها بر زمان و هزینه با استفاده از شاخص‌های زبانی مانند بسیار زیاد، زیاد، متوسط، کم و خیلی کم در برای هر حوزه مشخص شد. مطابق شکل‌های (4)، (5) و (6)برای هر یک از حوزه‌ها یک نمودار اهمیت در فرم نظرسنجی قرار داده شد که مقیاس دقیقی برای بیان افراد از واژگان مورد بحث باشد. این نظرسنجی بین 10 نفر از خبرگان پروژه‌های لایروبی بنادر انجام شد که هر یک سابقة بالایی در این امر داشتند. با جمع‌آوری فرم‌ها ابتدا همة عبارات زبانی به اعداد فازی مثلثی تبدیل شدند، سپس از نظرات کلیة افراد میانگین گرفته شد. در ادامه، میزان تأثیر و احتمال هر ریسک با استفاده از نظرات خبرگان ارزیابی شد و در نهایت، از حاصلضرب میزان تأثیر و احتمال هر ریسک، شدت اثر هر ریسک محاسبه شد، و به ترتیب ا همیت، 10 ریسک برتر جهت بررسی اندرکنش بین ریسک‌ها با روش دیمتل ـ فازی به این شرح انتخاب شدند: (1) عدم تأمین به موقع قطعات و تجهیزات، (2) عدم‌بازدید میدانی از پروژه، (3) عدم‌تأمین بودجه کافی و به موقع، (4) نقص فنی در موتور یا بدنه لایروب، (5) شکسته شدن یا غرق شدن خط لولة دریایی، (6) استفاده نکردن از مسئول فنی در خصوص تعمیرات لایروب، (7) انتخاب نامناسب لایروب، (8) مواجه شدن با بستر سنگی یا سختی بستر پیش‌بینی‌نشده، (9) تردد شناورها که مانع انجام عملیات لایروبی می‌شوند و (10) عدم‌برآورد واقعی هزینة هر متر مکعب لایروبی.

 

 

شکل (4): اعداد فازی مثلثی معادل طیف زمان

 

 

شکل (5): اعداد فازی مثلثی معادل طیف هزینه

 

 

شکل (6): اعداد فازی مثلثی معادل طیف احتمال

 

در جدول (2)، VH نماد خیلی زیاد،  Hنماد زیاد، M نماد متوسط، L نماد کم، VL نماد خیلی کم می‌باشد.

جدول (2) : دیاگرام امتیاز احتمال ـ تأثیر

احتمال

VH

0.23

0.39

0.69

0.72

0.79

H

0.19

0.34

0.55

0.61

0.68

M

0.15

0.28

0.42

0.44

0.46

L

0.11

0.2

0.22

0.24

0.26

VL

0.05

0.07

0.09

0.1

0.12

 

VL

L

M

H

VH

تأثیر

 

3-2- پیاده‌سازی تکنیک دیمتل ـ فازی 

پس از گردآوری دیدگاه خبرگان، ماتریس ارتباط مستقیم فازی  تشکیل می‌شود. آنگاه ریسک‌های شناسایی‌شده، در رئوس یک نمودار کیفی قرار داده می‌شود و روابط حاکم بین ریسک‌ها بر اساس نظر گروهی متشکل از 6 کارشناس تعیین می‌گردد. سپس مقایسه‌های زوجی از عناصر، توسط کارشناسان به صورت جداگانه برای تعیین ارتباطات مستقیم بین عناصر مورد پرسش قرار می‌گیرد. در نتیجه 6 ماتریس 10*10 از روابط مستقیم ریسک‌ها بر اساس نظر کارشناسان به دست می‌آید. سپس با اجرای گام‌های یکم تا پنجم و با استفاده از فرمول‌های (1) تا (15) ماتریس ارتباط داخلی جهت ترسیم شبکة روابط علّی میان ریسک‌ها طبق جدول (3) محاسبه می‌شود.

جدول (3) :  ماتریس ارتباط کامل فازی زدایی شده

 

 

جهت ترسیم نقشة روابط شبکة ارزش، آستانه یعنی میانگین مقادیر ماتریس روابط داخلی محاسبه می‌شود. سپس تمام مقادیری که کوچک‌تر از آستانه باشند، صفرمی‌شوند. یعنی آن روابط علّی در نظرگرفته نمی‌شوند و تنها روابطی که مقادیر آنها در ماتریس از مقدار آستانه بزرگ‌تر باشد، در نقشة شبکه نمایش داده می‌شود. بنابراین الگوی روابط علّی به صورت شکل (7) ترسیم می‌شود.

 

 

شکل(7): مدل کیفی اندرکنش ریسک‌ها با استفاده ازحلقه‌های بازخوردی علت و معلولی

 

جدول(4) : نتایج به دست آمده با استفاده از تکنیک دیمتل ـ فازی

D-R

D+R

R

D

ریسک‌های   شناسائی‌شده

-0.79

3.01

1.9

1.11

عدم‌تامین   به موقع قطعات و تجهیزات

1.06

3.00

0.97

2.03

عدم‌بازدید میدانی از پروژه

0.32

3.54

1.61

1.93

عدم‌تامین   بودجة کافی و به موقع

-1.00

3.24

2.12

1.12

نقص   فنی در موتور یا بدنه لایروب

-0.68

3.06

1.87

1.19

شکسته   شدن یا غرق شدن خط لولة دریایی

0.41

2.71

1.15

1.56

استفاده   نکردن از مسئول فنی در تعمیرات لایروب

0.38

3.28

1.45

1.83

انتخاب   نامناسب لایروب

0.82

2.86

1.02

1.84

مواجه   شدن با بستر سنگی یا سختی بستر پیش‌بینی‌نشده

0.01

2.77

1.38

1.39

تردد   شناورها که مانع از انجام عملیات لایروبی می‌شود

-0.54

3.48

2.01

1.47

عدم‌برآورد   واقعی هزینة هر متر مکعب لایروبی

 

در گام بعد، نمودار علت و معلولی طبق جدول (4) تشکیل می‌شود که چهار جنبه با ا همیت در آن قابل مشاهده است. (1) با توجه به نتایج به‌دست‌آمده، جمع عناصر هر سطر (D) که نشانگر میزان تاثیرگذاری آن ریسک بر سایر ریسک‌ها می‌باشد، نشان می‌دهد که ریسک عدم‌بازدید میدانی از پروژه، بیشترین تأثیرگذاری را دارد، (2) جمع عناصر ستون (R) که نشانگر میزان تأثیرپذیری آن ریسک از سایر ریسک‌ها می‌باشد، نشان می‌دهد که ریسک نقص فنی در موتور یا بدنه لایروب از میزان تأثیرپذیری بیشتری نسبت به سایر ریسک‌ها برخوردار است، (3) ستون (D+R) که نشانگر میزان تأثیر و تأثر هر ریسک می‌باشد، نشان می‌دهد که ریسک عدم‌تأمین بودجه کافی و به موقع، بیشترین تعامل را با سایر ریسک‌ها دارد و (4) با توجه به ستون (D-R) که نشانگر قدرت تأثیرگذاری هر ریسک می‌باشد. مقادیر، نشان‌دهندة تأثیرگذاری بیشتر ریسک عدم بازدید میدانی از پروژه می‌باشند.  

3-3- شدت اثر ریسک‌ها با توجه به اندرکنش بین ریسک‌ها

همان‌طور که در جدول (5) مشاهده می‌شود در تکنیک دیمتل ـ فازی پیشنهادی، اندرکنش و تأثیر ریسک‌ها بر یکدیگر لحاظ شد و با استفاده از تعریف فاکتور جدید «تأثیرگذاری و تأثیرپذیری» و ضرب آن در دو فاکتور میزان احتمال و تأثیر، شدت اثر ریسک‌ها و رتبه‌بندی آنها به طور دقیق‌تری تعیین گردید.

 

جدول(5) : شدت اثر ریسکها با درنظرگرفتن اندرکنش بین ریسکها

ریسک‌های   شناسائی‌شده

شدت   اثر ریسک با روش دیاگرام احتمال ـ تأثیر

D+R

(شدت اثر ریسک)  ×    (D+R)

رتبه‌بندی   ریسک‌ها

عدم‌تأمین   به موقع قطعات و تجهیزات

0.79

3.01

2.38

5

عدم‌بازدید   میدانی از پروژه

0.79

3.00

2.37

6

عدم‌تأمین   بودجه کافی و به موقع

0.79

3.54

2.80

1

نقص   فنی در موتور یا بدنة لایروب

0.77

3.24

2.50

2

شکسته   شدن یا غرق شدن خط لولة دریایی

0.76

3.06

2.33

7

استفاده   نکردن از مسئول فنی در تعمیرات لایروب

0.75

2.71

2.04

9

  انتخاب   نامناسب لایروب

0.73

3.28

2.39

4

مواجه   شدن با بستر سنگی یا سختی بستر پیش‌بینی‌نشده

0.73

2.86

2.09

8

تردد   شناورها که مانع از انجام عملیات لایروبی می شود.

0.71

2.77

1.97

10

عدم   برآورد واقعی هزینه هر متر مکعب لایروبی

0.69

3.48

2.40

3

 

جدول(5) نشان می‌دهد نتایج به‌دست آمده از روش پیشنهادی دیمتل فازی نسبت به روش مرسوم دیاگرام امتیاز احتمال ـ تأثیر، متفاوت بوده و شدت اثر ریسک‌ها با دقت بیشتری تعیین شده است. به طور مثال، در حالی که روش دیاگرام امتیاز احتمال ـ تأثیر مرسوم، شدت اثر سه ریسک عدم‌تأمین  به موقع قطعات و تجهیزات، عدم‌بازدید میدانی از پروژه و عدم‌تأمین بودجه کافی و به موقع را یکسان نشان می‌دهد. اما نتایج به دست آمده از روش پیشنهادی در این تحقیق نشان می‌دهد که با توجه به تعاملات پیچیده و اندرکنش‌های بین این ریسک‌ها، شدت اثر این 3 ریسک یکی نمی‌باشد و ریسک عدم‌تأمین بودجة کافی و به موقع مهم‌ترین ریسک اثرگذار بر این طرح و ریسک‌های عدم‌تأمین  به موقع قطعات و تجهیزات و عدم بازدید میدانی از پروژه ، به ترتیب حائز رتبه های پنجم  و ششم از حیث بحرانی بودن می‌باشند.

به عنوان یک مثال دیگر، در حالی که طبق روش دیاگرام امتیاز احتمال ـ تأثیر مرسوم، دو ریسک انتخاب نامناسب لایروب و مواجه‌شدن با بستر سنگی یا سختی بستر پیش‌بینی‌نشده به طور مشترک حائز رتبه  5 می‌باشند، نتایج به دست آمده از روش پیشنهادی دراین تحقیق نشان می‌دهد که با توجه به تعاملات پیچیده و اندرکنش‌های بین این ریسک‌ها، شدت اثر این ریسک‌ها یکی نمی‌باشد و دو ریسک انتخاب  نامناسب لایروب در رتبه چهارم از اهمیت می‌باشد و مواجه شدن با بستر سنگی یا سختی بستر پیش‌بینی‌شده حائز رتبة هشتم ازحیث بحرانی بودن می‌باشد.

4- نتیجه‌گیری

داده‌های به‌دست آمده از پرسشنامه‌ها، تجزیه تحلیل آماری شد و از میان 58 ریسک شناسایی‌شده، 10 ریسک برتر پس از آنالیز کیفی با استفاده از دیاگرام احتمال ـ تأثیر انتخاب و سپس با استفاده از تکنیک دیمتل ـ فازی میزان تأثیرگذاری ریسک‌ها بر یکدیگر، بر اساس نظرات گروهی از کارشناسان ارزیابی گردید. در نهایت رتبه‌بندی 10ریسک برتر، از حاصلضرب چهار فاکتور شامل تأثیر بر پروژه، احتمال وقوع، تأثیرگذاری برسایر ریسک‌ها و تأثیرپذیری از سایر ریسک‌ها، با استفاده از ترکیب روش‌های دیمتل و منطق فازی انجام شد. در روش فازی پیشنهادی در این تحقیق، امتیازات قطعی داده‌شده توسط کارشناسان مختلف، بر مبنای توزیع احتمالاتی امتیازات، به شکل یک عدد فازی مثلثی ارایه شد. روش آنالیز ریسک پیشنهادی در این تحقیق، روی پروژه لایروبی بندرانزلی که یکی از بنادر بزرگ و مهم ایران است، پیاده شد و در نهایت شدت اثر ریسک‌ها با استفاده از روش پیشنهادی تعیین گردید. در تکنیک دیمتل ـ فازی پیشنهادی، اندرکنش و تأثیر ریسک‌ها بر یکدیگر لحاظ شده است و با استفاده از تعریف فاکتور جدید «تاثیرگذاری و تاثیرپذیری»، شدت اثر ریسک‌ها و رتبه‌بندی آنها به طور دقیق‌تری نسبت به روش مرسوم دیاگرام امتیاز احتمال ـ تأثیر تعیین شده است. به طور مثال، در حالی که روش دیاگرام امتیاز احتمال ـ تأثیر مرسوم، شدت اثر سه ریسک عدم‌تأمین  به موقع قطعات و تجهیزات، عدم‌بازدید میدانی از پروژه و عدم‌تأمین بودجه کافی و به موقع را یکسان نشان می‌دهد، نتایج به‌دست آمده از روش دیمتل فازی پیشنهادی در این تحقیق نشان می‌دهد که با توجه به تعاملات پیچیده و اندرکنش‌های بین این ریسک‌ها، شدت اثر این 3 ریسک یکی نمی‌باشد و ریسک عدم‌تأمین بودجة کافی و به موقع، مهم‌ترین ریسک اثرگذار بر این طرح و ریسک‌های عدم‌تأمین  به موقع قطعات و تجهیزات و عدم‌بازدید میدانی از پروژه، به ترتیب حائز رتبه‌های پنجم  و ششم از حیث بحرانی بودن می‌باشند.

 جواب‌های به‌دست آمده از روش پیشنهادی با توجه به در نظر گرفتن اندرکنش‌های پیچیده بین ریسک‌ها، قابل اعتمادتر از روش‌های مرسوم آنالیز ریسک خواهد بود و تکنیک دیمتل ـ فازی پیشنهادی، ابزاری قدرتمند و نوین برای انجام مرحلة آنالیز کیفی ریسک ارائه می‌دهد.



[1]. DEMATEL: Decision Making Trial and Laboratory

[2]. DEMATEL – Fuzzy Approach

1. Total relation matrix

1. Inner dependence matrix

2. Thereshold

1 Fuzzy Sets Theory

  1. نژادمحتشمی، نگار؛ نصیرزاده، فرناد؛ بشردوست، پیمان. (1389). آنالیز ریسک‌های اثرگذار بر توسعة یک میدان نفتی با استفاده از تکنیک دیمتل ـ فازی، ششمین کنفرانس بین‌المللی مدیریت پروژه.
  2. حبیبی، آرش؛ ایزدیار، صدیقه؛ سرافرازی، اعظم. (1393). تصمیم‌گیری چندمعیاره فازی، انتشارات کتیبه گیل.
  3. امیری، مقصود؛ دارستانی فراهانی، احمد. (1392). تصمیم‌گیری با معیارهای چندگانه، انتشارات دانشگاهی کیان.
دوره 4، شماره 2
شهریور 1397
صفحه 20-28
  • تاریخ دریافت: 08 دی 1395
  • تاریخ پذیرش: 21 آذر 1396