نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 کارشناس برق و الکترونی . دانشجوی کارشناسی ارشد مهندسی صنایع، دانشگاه آزاد اسلامی نور
2 دکترای مهندسی صنایع و عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی، واحد نور
3 دکترای مهندسی برق و عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علی آباد کتول
چکیده
از دیر باز صنعت دریانوردی به عنوان یکی از خطرناکترین و سختترین مشاغل محسوب میشود. امروزه وقوع صدها سانحة دریایی در جهان، صنعت دریانوردی را به عنوان خطرناکترین صنایع جهان معرفی کرده است. این حوادث خسارات جانی، مالی و زیستمحیطی بسیاری را به دنبال دارد. ارتقای ایمنی حمل و نقل دریایی برای کشتیهای عبوری موضوعی است که باید بیشتر مورد توجه قرار گیرد. در بعضی از بنادر و آبراههای داخلی بیشترین ترددها مربوط به کشتیهای عبوری میباشد. ناوتکس یک سیستم اتوماتیک و بین المللی برای ارسال اخطارهای هواشناسی و پیشبینیها، اخطارهای ناوبری دریایی، عملیات جستجو و نجات، اطلاعیه علائم کمکناوبری و غیر آن، به کشتیها میباشد که مجوز تأسیس و راهاندازی آن توسط سازمان جهانی دریانوردی امکان پذیر است. هدف اصلی این پژوهش شناسایی عوامل مؤثر بر بهبود ایمنی حمل و نقل دریایی برای کشتیهای عبوری و تعیین اولویت این عوامل در راستای تبیین الگوی بهبود ایمنی حمل و نقل دریایی با استفاده از سیستم ناوتکس بندر فریدونکنار در منطقة جنوب دریای خزر میباشد. در این پژوهش با طراحی و توزیع پرسشنامه میان کارشناسان و خبرگان در سطح بنادر و سازمان مرکزی تهران به مطالعه میدانی در زمینة ارائة الگوی بهبود ایمنی حمل و نقل دریایی با استفاده از سیستم ناوتکس بندر فریدونکنار برای کشتیهای عبوری در جنوب دریای خزر و بررسی دادهها با استفاده از مدلسازی معادلات ساختاری پرداخته شد و در مجموع 9 عامل (زیستمحیطی، جغرافیایی، کاهش ریسک، کاهش بروز حوادث، بازدهی عملیات، مبادلة پیام، مدیریت اطلاعات، جمعبندی اطلاعات و مدیریت زمان ) از مزایای ایمنی حاصل از استقرار سیستم ناوتکس شناسایی شد.
کلیدواژهها
1- مقدمه
از مهمترین نقشهای اقتصادی که توسط بنادر و صنایع دریایی ارائه میشود، خدمات لجستیکی دریایی (حمل و نقل دریایی، خدمات بندری و لجستیک مسافر دریایی) میباشد. حمل و نقل دریایی یکی از پر اهمیتترین روشهای حمل در جهان است. حمل و نقل دریایی نقش عمدهای در گسترش و تسهیل تجارت جهانی داشته است، حدود ۹۵% از کل کالاهای دنیا در تجارت بینالملل توسط حمل و نقل دریایی حمل میشود (غفارینسب، ۱۳۹۲).
وقوع صدها سانحة دریایی در اقصی نقاط جهان، صنعت دریانوردی را به عنوان خطرناکترین صنایع جهان معرفی کرده است که این حوادث خسارات جانی، مالی و زیستمحیطی بسیاری را به دنبال دارد (عماد و همکاران، ۱۳۹۱).
ناوتکس یک نوع سیستم خدماترسانی مخابراتی در راستای ارتقای ایمنی حمل و نقل کشتیها در دریا از طریق ارسال پیامها و اخطارها توسط ایستگاههای ساحلی میباشد. این اخطارها شامل اطلاعات هواشناسی، اطلاعیه علائم کمکناوبری (وضعیت غیرمتعارف چراغهای دریایی)، عملیات دریایی (کابلگذاری، عملیات حفاری توسط یک ناوگان به صورت مشترک، مانورهای نظامی) گزارشات اضطراری کشتیها میباشد (عباسی و همکاران، ۱۳۸۶). ناوتکس از عوامل مؤثر در اجتناب از گرفتار شدن شناورها در طوفان و ارائه خدمات یدککشی امن و مستمر در همة شرایط جوی محسوب میشود (بنادر و دریانوردی، ۱۳۸۸). سازمان بنادر و دریانوردی به منظور کمک به ایمنی حمل و نقل کشتیها و امنیت دریانوردان در دریای خزر و اعمال حاکمیت جمهوری اسلامی ایران در سواحل شمالی کشور برای نخستین بار سامانة بینالمللی خدمات مخابراتی ناوتکس را در بندر فریدونکنار در سال ۱۳۸۵ راهاندازی کرده است. از این رو با درک اهمیت بهبود ایمنی حمل و نقل دریایی و همچنین جایگاه فناوریهای نوین مانند ناوتکس در افزایش ایمنی حمل و نقل و جلوگیری از خطرات، این پژوهش به بررسی تأثیر استقرار سیستم ناوتکس بندر فریدونکنار در راستای بهبود ایمنی حمل و نقل دریایی برای کشتیهای عبوری جنوب دریای خزر میپردازد.
1-1- بیان مسئله
افزایش سوانح دریایی در سالهای اخیر در آبهای داخلی ایران موجب بروز نگرانیهای شدیدی شده که بیش از 95% این سوانح مربوط به شناورهای ایرانی بوده است. سوانح دریایی منجر به صدمات جانی، خسارات مالی، آلودگی محیط زیست دریایی و به مخاطره افتادن ایمنی حمل و نقل کانالهای دسترسی و بنادر داخلی میشود. به همین دلیل ارتقای سطح ایمنی حمل و نقل در این شناورها یکی از دغدغههای مهم صنعت دریانوردی کشور میباشد. در این پژوهش مسئله اصلی ارزیابی و ارائه راهکار در راستای ارتقای ایمنی حمل و نقل دریایی برای کشتیهای عبوری جنوب دریای خزر میباشد.
1-2- ضرورت و اهمیت پژوهش
سهم حمل و نقل دریایی در جابجایی کالاها در تجارت بینالمللی حدوداً ۹۰% کل این تجارت را تشکیل میدهد. با توجه به احراز چنین درصدی از جابهجایی کالا در تجارت جهانی، اهمیت تجارت و حمل و نقل دریایی به عنوان دو بخش جدانشدنی قابل بررسی است. در بخش حمل و نقل دریایی، سیستمهای مخابراتی نیز کاربردهای وسیعی دارند. علاوه بر ضرورت تأمین اطلاعرسانی در بخش حمل و نقل ریلی و جادهای، سازمان بنادر و دریانوردی میتواند نقش مهم پشتیبانی را در حمل و نقل دریایی ایفا کند. ابزار ناوتکس در پاسخ به این نیاز اساسی ابداع شده است. این پژوهش در پی پاسخگویی به این سوالات است: (1) استقرار سیستم ناوتکس بندر فریدونکنار بر بهبود ایمنی حمل و نقل دریایی برای کشتیهای عبوری جنوب دریای خزر چه میزان تأثیر دارد؟ (2) چه راهکارهایی برای رفع مشکلات ایمنی صنعت دریانوردی در کشور وجود دارد؟
1-3- ادبیات تحقیق
ناوتکس یک سیستم اتوماتیک و بینالمللی برای ارسال اخطارهای ناوبری دریایی، پیشبینی و اخطارهای هواشناسی، اخبار و اطلاعات مربوط به عملیات جستجو و نجات و سایر اطلاعات مشابه به کشتیها میباشد. گیرندة این سیستم یک چاپگر با حافظه و مانیتور در ابعاد کوچک و ارزان قیمت است که میتواند در پل فرماندهی و یا قسمتهای دیگر کشتی نظیر اتاق مخابرات و یا اتاق عملیات نصب گردد. در این سیستم، کاربر قادر است گیرنده را طوری تنظیم نماید که نوع خاصی از پیام را دریافت و پیامهای دیگر را رد کند. پیامهای اخطار ناوبری، اخطارهای مربوط به شرایط جوی و اطلاعات مربوط به جستجو و نجات، پیامهایی میباشند که نمیتوان آنها را نپذیرفت و الزاماً دریافت میشوند. این مسئله به خاطر اطمینان از دریافت اطلاعات حیاتی توسط کشتیهای مجهز به ناوتکس میباشد. فرکانس سیستم ناوتکس، 518 کیلو هرتز در سطح بینالمللی میباشد و پیامهای ناوتکس از ایستگاههایی که مجوز لازم را دارند، ارسال میگردد. ایستگاههایی که روزبهروز بر تعداد آنها افزوده میشود .
دراجلاس سال 1979میلادی، سازمان بینالمللی دریانوردی تصمیمگرفت که یک سیستم جدید اعلان ایمنی و اضطرار را در تعامل با ساختارهای موجود و به منظور ایمنی دریانوردی ایجاد کند و به این صورت بود که "سیستم جهـانی ایمنـی و اضطـرار دریـائی" مـوسـوم به GMDSS[1]متولد گردید.
سیستم مذکور از مدرنترین تکنولوژیها در امر ارتباطات ماهوارهای است که جهت ایمنی جان انسان در دریا با کمترین تأخیر و بیشترین دقت بهکار برده میشود. کشتیها با تجهیز این سیستم به یک سطح ایدهآل از فناوری و راحتی کار دست پیدا میکنند. از مزایای این سیستم میتوان به این موارد اشاره کرد: (1) قابلیت اعتماد،کیفیت بالاو سرعت ارتباط، (2) تحت پوشش قراردادن تمام نقاط جغرافیائی، (3) اتوماتیک شدن نحوة ارسال و دریافت پیام و (4) بهبود و طبقهبندی پیامهای دریائی که به چهار بخش: (1) ایمنی[2]، ( 2) فوری[3]، (3) اضطرار[4] و (4) عادی[5].
1-3-1-تاریخچة ناوتکس
ارسال پیام ناوتکس توسط ایستگاه بندری "رادیو گوتنبرگ سوئد" در سال 1977 به طور آزمایشی آغاز شد و پس از مدت کوتاهی مشخصگردید همـکاری و هماهنگی با کشورهای همسایه به منظور ارائه خدمات مؤثرتر ضروری میباشد. براساس سیستم GMDSS نصب گیرندة اخبار ناوتکس جزئی از تجهیزات اجباری کشتیها میباشد. پیامها، اخطارها و اطلاعات ناوتکس عبارت است از:
(1) اطلاعات هواشناسی،
(2) اطلاعیه علائم کمکناوبری (وضعیت غیرمتعارف چراغها و فانوسهای دریائی)،
(3) عملیـاتهـای دریائـی (کابلگذاری، لولهگذاری، حفاری، صیدگروهی چند واحد صیادی، مانورهای نظامی و تیراندازی با ذکر مختصات جغرافیائی و غیر آن)،
(4) گزارشات و اعلام وضعیت اضطرار شناورها (کشتیها و یا هواپیماهایی که در مناطق دریایی دچار سانحه و مشکل میشوند)،
(5) اطلاعـات در رابطـه با مناطق تحت عملیـات تجسس و نجـات و
(6) اطلاعات در مورد هرگونه حادثه دریائی از قبیل: غرق، آتش سوزی، آلودگی، تصادمهای دریائی، مفقود شدن و یا به گل نشستن شناور با ذکر محل و مختصات جغرافیائی آن.
2- روش پژوهش
این پژوهش از نوع تحقیقات کاربردی و از لحاظ ماهیت و روش در زمرة تحقیقات علی قرار میگیرد. برای تجزیه و تحلیل اطلاعات از تکنیک آماری معادلات ساختاری استفاده شده است. جامعه پژوهش تعداد 115 نفر از کارشناسان و خبرگان در سطح سازمان مرکزی و بنادر میباشد. ابزار مورد استفاده، پرسشنامة محقق ساخته است که روایی آنها توسط خبرگان و متخصصان تأیید و پایایی آنها با استفاده از ضریب آلفای کرونباخ 83% محاسبه گرددید. . از تعداد 115پرسشنامة توزیع شده تعداد 64 پرسشنامه به صورت صحیح جمعآوری و تحلیل گردید.
2-1- موا د و روشها
در این مرحله دادههای بهدست آمده با استفاده از نرمافزار اسمارت PLS مورد آزمون قرار گرفت. که مدل بهدست آمده در حالت استاندارد در نمودار (1) نشان داده شده است:
نمودار (1): ضریب مسیر
2-2- پایایی
مقدار آلفای کرونباخ بالاتر از 70%، نشانگر پایایی قابلقبول است. با توجه به جدول (1) مقادیر ضرایب آلفای کرونباخ برای 9 مؤلفه از 76% تا 96% متغیر بوده است و از پایایی مناسب برخوردار میباشد.
جدول (1): ضرایب آلفای کرونباخ
مؤلفهها |
آلفای کرونباخ |
زیستمحیطی |
0.96 |
جغرافیایی |
0.64 |
کاهش ریسک |
0.88 |
کاهش بروز حوادث |
0.88 |
بازدهی عملیات |
0.81 |
مبادلة پیام |
0.82 |
مدیریت اطلاعات |
0.86 |
جمعبندی اطلاعات |
0.76 |
مدیریت زمان |
0.86 |
همانطور که در جدول (2) مشاهده میشود ضریب پایایی ترکیبی[6] برای تمام مؤلفهها بیش از 70% محاسبه شده است، بنابراین پایایی ترکیبی پرسشنامهها قابلقبول میباشد.
جدول (2): پایایی ترکیبی (CR)
مؤلفهها |
پایایی ترکیبی |
زیستمحیطی |
0.968197 |
جغرافیایی |
0.847076 |
کاهش ریسک |
0.918075 |
کاهش بروز حوادث |
0.919195 |
بازدهی عملیات |
0.893093 |
مبادلة پیام |
0.892246 |
مدیریت اطلاعات |
0.905407 |
جمعبندی اطلاعات |
0.895471 |
مدیریت زمان |
0.901074 |
2-3- روایی همگرا
مقدار میانگین واریانس استخراجشده[7] (AVE) بالای 5/0 است که روایی همگرایی قابلقبول را نشان میدهد (Fornell &Larcker, 1981).
طبق جدول (3) ضرایب میانگین واریانس استخراجشده (AVE) برای 9 مؤلفه از 58% تا 81% متغیر بودهاند و همگی بالاتر از 5/0 میباشند، بنابراین از روایی همگرایی قابلقبول برخوردارند.
جدول (3): روایی همگرا
مؤلفهها |
ضریب میانگین واریانس استخراجشده |
زیستمحیطی |
0.58 |
جغرافیایی |
0.73 |
کاهش ریسک |
0.69 |
کاهش بروز حوادث |
0.74 |
بازدهی عملیات |
0.73 |
مبادلة پیام |
0.73 |
مدیریت اطلاعات |
0.65 |
جمعبندی اطلاعات |
0.81 |
مدیریت زمان |
0.64 |
3- تجزیه و تحلیل دادهها
3-1- برازش مدل ساختاری
برای بررسی برازش مدل ساختاری، دو معیار استفاده میشود که عبارت است از: (1) ضرایب معنیداری Z (مقادیر t-values)، (2) معیار R2 (R Square)
3-1- 1-ضرایب معنیداری Z (مقادیر t-values)
نمودار (2): مدل ترسیم شده همراه با ضرایب معنیداری Z ( (t-values
در نمودار (2) با توجه به اینکه ضریب Z در تمام مؤلفهها بیشتر از مقدار معنیداری میباشد، بنابراین سطح معنیداری 99% است. برای سنجش رابطه سازهها در مدل معیار اعداد معنیداری t یا همان مقادیر t-values، باید اعداد از 96/1 بیشتر باشند تا بتوان در سطح اطمینان 95% صحت رابطة بین سازهها و فرضیههای پژوهش را تأیید کرد.
3-1- 2- معیارR2
معیار R2برای متصل کردن بخش اندازهگیری و بخش ساختاری مدلسازی معادلات ساختاری بهکار میرود. در جدول (4) معیارR2 برای 9 مؤلفه نشان داده شده است.
جدول (4): معیار R2
مولفهها |
R2 |
زیست محیطی |
0.969998 |
جغرافیایی |
0.949998 |
کاهش ریسک |
0.989998 |
کاهش بروز حوادث |
0.999998 |
بازدهی عملیات |
0.989998 |
مبادلة پیام |
0.999998 |
مدیریت اطلاعات |
0.979998 |
جمعبندی اطلاعات |
0.979998 |
مدیریت زمان |
0.999998 |
هر چه مقدار R2 مربوط به سازههای درونزای یک مدل بیشتر باشد، نشان از برازش بهتر مدل است. سه مقدار (19%)، (33%) و (67%) به عنوان مقدار ملاک برای مقادیر ضعیف، متوسط و قوی R2 در نظر گرفته میشود.
3-3- برازش مدل کلی
برازش نکویی مدل[8] (GoF) مربوط به بخش کلی مدلهای معادلات ساختاری است که توسط این معیار، محقق میتواند پس از بررسی برازش بخش اندازهگیری و بخش ساختاری مدل کلی پژوهش خود، برازش بخش کلی را بررسی و تأیید کند. سه مقدار (1%، (25%) و (36%) به عنوان مقادیر ضعیف، متوسط و قوی برای برازش نکویی مدل معرفی شده است (وتزلس و همکاران، 2009). این معیار از طریق رابطه (1) شامل ضریب R2 و میانگین مقادیر اشتراک[9] محاسبه میشود:
رابطه (1)
جدول (4) : برازش نکویی مدل
مؤلفهها |
میانگین مقادیراشتراک |
R2 |
زیستمحیطی |
0.48 |
0.99 |
جغرافیایی |
0.73 |
0.99 |
کاهش ریسک |
0.69 |
0.99 |
کاهش بروز حوادث |
0.74 |
0.99 |
راندمان عملیات |
0.73 |
0.99 |
مبادله پیام |
0.73 |
0.99 |
مدیریت اطلاعات |
0.65 |
0.99 |
جمع بندی اطلاعات |
0.81 |
0.99 |
مدیریت زمان |
0.64 |
0.99 |
طبق جدول (4) میانگین مقادیراشتراک 69% است و با توجه به مقادیر که در جدول بالا آمده برابر با 99% میباشد. در نتیجه مقدار شاخص برازش نکویی مساوی 82/. بهدست میآید.
با توجه به سه مقدار (1%)، (25%) و (36%) به عنوان مقادیر ضعیف، متوسط و قوی برای GoF، عدد بهدستآمده برای GoF یعنی 82% نشانگر برازش قوی مدل میباشد.
3-4- رتبه بندی متغیرها با استفاده از تکنیک فرایند تحلیل شبکه (ANP)
با توجه به وجود 9 مؤلفه که در تهیه پرسشنامه با استفاده از دلفی در ابتدا تهیه و تنظیم شد، وزن دهی نسبی شاخصهای هر مؤلفه با استفاده از تکنیک تحلیل شبکهای طبق نمودار (3) انجام گردید. در عامل زیستمحیطی مهمترین شاخص سیستم ناوتکس به دلیل توانایی ارسال علائم اضطراری ساحل به دریا باعث افزایش ایمنی کشتی میشود، در عامل جغرافیایی، سیستم ناوتکس میتواند با اعلان دقیق مختصات جغرافیایی محل سانحه، باعث افزایش کارآیی گروههای امدادی شود. مهمترین شاخص در عامل کاهش ریسک، اعلام اطلاعیة علائم کمک ناوبری (وضعیت چراغها و سیگنالهای دریایی) توسط سیستم ناوتکس میباشد که نقش بسزایی در افزایش ایمنی و کاهش ریسک عملیات دریایی دارد. سیستم ناوتکس از طریق شناسایی و اعلام عملیاتهای دریایی (کابلگذاری، لولهگذاری، حفاری و غیر آن) در جلوگیری از تصادف کشتی تأثیر دارد.
در عامل بروز حوادث، سیستم ناوتکس امکان اعلام سریع شناورهای دچار سانحه را برای گارد ساحلی و گروههای امداد از طریق مرکز هماهنگی نجات دریایی فراهم میکند. در مؤلفة بازدهی عملیات، سیستم ناوتکس از طریق ایجاد یک فعالیت مشترک بین گروههای مختلف باعث افزایش سرعت و اثربخشی عملیات نجات میشود و همینطور سیستم ناوتکس از طریق شناسایی و اعلام وضعیت نامتعارف چراغها و فانوسهای دریایی کمک زیادی به ایمنی کشتی میکند.
در عامل مبادلة پیام، سیستم ناوتکس با افزایش حالت هوشیاری در دریانوردان، ایمنی کشتی را بهبود میبخشد. سیستم ناوتکس به دلیل توانایی مبادلة پیامهای عمومی و کنترل ترافیک دریایی، تاثیر زیادی در بهبـود ایمنی کشتـیها دارد. در عامل مدیریت اطلاعات، استفاده از سیستم
ناوتکس موجب افزایش وسعت دریافت اطلاعات میشود و همچنین با کاربرد سیستم ناوتکس اطلاعات بیشتری هر روزه مخابره میگردد. در عامل جمعبندی اطلاعات، سیستم ناوتکس میتواند در هر دورة مشخص، اطلاعات آماری دورهها را به صورت واضحتری نسبت به سایر سیستمها ارائه دهد. در آخرین عامل یعنی مدیریت زمان، ارسال پیام از سیستم ناوتکس به صورت متن، یکجا با حجم کم و زمان کوتاه یکی از شاخصهای بهبود ایمنی در حمل و نقل به شمار میآید.
4- نتیجهگیری
سیستم ناوتکس در بندر فریدونکنار استقرار یافته است که در آن، کارشناسان مجرب دریایی به صورت یک کارگروه، فرآیند جمعآوری و پردازش کلیه اطلاعات مرتبط با ایمنی دریانوردی را بر عهده دارند و حاصل کار آنها در قالب پیام ناوتکس، با فرمت استاندارد و به منظور پخش، به افسران ایستگاه فرستنده ناوتکس ارسال میشود تا براساس زمانبندی مشخصشده، جهت اطلاع دریانوردان اعلام شود.
نتایج حاصل از بررسی، برازش و رتبهبندی مؤلفههای مورد نظر در این پژوهش به این شرح میباشد:
(1) با توجه به اینکه سیستم ناوتکس امکان اعلام سریع حوادث و سوانح دریایی را برای گارد ساحلی و گروههای امدادی از طریق مرکز هماهنگی نجات دریایی فراهم میکند و توان مبادلة پیام همزمان با وقوع
نمودار (2): وزندهی نسبی شاخصها |
حادثه را دارد، نقش بسزایی در نجات قربانیان حوادث دریایی، و در نتیجه تأثیر مثبت و معنیدار بر بهبود ایمنی حمل و نقل دارد،
(2) اعلام اطلاعیة علائم کمک ناوبری، از قبیل وضعیت چراغها و سیگنالهای دریایی توسط سیستم ناوتکس، نقش بسزایی در افزایش ایمنی و کاهش ریسک عملیات دریایی دارد و با شناسایی و اعلام عملیاتهای دریایی از قبیل کابلگذاری، لولهگذاری، حفاری و غیر آن، در جلوگیری از تصادف کشتیها تأثیر زیادی دارد،
(3) استقرار سیستم ناوتکس تأثیر زیادی در کاهش تعداد هشدارهای ثبتشده دراد، زیرا اطلاعرسانی و شناسایی وضعیت نامتعارف چراغها و فانوسها از یک طرف و دریافت پیامها در مرتبههای مختلف و به صورت مستمر، باعث میشود به تمام هشدارها توجه شود و نسبت به برنامهریزی و اجتناب از برخورد با خطر و کاهش آنها اقدام گردد و
(4) از نظر پاسخدهندگان به پرسشنامه، استقرار سیستم ناوتکس تأثیری بر بهبود کاهش مشکلات قوانین بینالمللی ندارد.
ویژهنامه بندر و دریا، سال بیست و چهارم، پیاپی۱۶۶، دوره جدید، شماره ۳۱، دی ماه ۱۳۸۸.