بررسی و ارزیابی معیارهای مؤثر در استقرار صنعت بازیافت کشتی (مطالعه موردی: منطقه آزاد اروند)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناسی ارشد مهندسی حمل و نقل دریایی، دانشگاه علوم و فنون دریایی خرمشهر

2 دکتری حمل و نقل دریایی و استادیار دانشگاه علوم و فنون دریایی خرمشهر

3 استادیار و هیئت علمی دانشکده اقتصاد و مدیریت دریا، دانشگاه علوم و فنون دریایی خرمشهر

4 مربی دانشکده اقتصاد و مدیریت دریا، دانشگاه علوم و فنون دریایی خرمشهر

چکیده

عمر سرویس‌دهی یک کشتی، به طور میانگین 25 تا 30 سال برآورد می‌شود که پس از آن، کشتی دیگر برای راهبری و ارائه خدمات، ایمن محسوب نمی‌شود. 95% کشتی‌های غول‌پیکر از فولاد ساخته می‌شوند که در نتیجه اوراق کردن و بازیافت مواد تشکیل‌دهنده آنها، کاملاً اقتصادی به نظر می‌رسند. لذا با توجه به جذابیت‌های این صنعت جهت توسعه صنایع داخلی، افزایش بازده اشتغال‌زایی، تأمین منابع اولیه صنایع فولاد و اینکه کشتی‌های فرسوده در حال حاضر  جهت بازیافت به کشورهای دیگر روانه می‌شوند و ارز از کشور خارج می‌کنندو یا اینکه شناورهایی با تناژ پایین در یاردهای ساخت و تعمیر کشتی به صورت قاچاق بازیافت می‌شوند و هیچ‌گونه توجهی به مسائل زیست‌محیطی نمی‌شود، پژوهشگر در صدد برآمد عوامل مؤثر بر استقرار صنعت بازیافت در منطقه آزاد اروند را شناسایی و رتبه­بندی کند. در این پژوهش ار روش طوفان مغزی، به‌عنوان اصلی‌ترین ابزار گردآوری اطلاعات استفاده شد. حجم نمونه شامل یک گروه 15 نفره از مدیران ارشد سازمان‌های مربوطه می‌باشد. تجزیه و تحلیل داده‌ها با مدل AHP در نرم‌افزار Expert Choice 11، بر اساس عوامل مؤثر بر استقرار صنعت بازیافت کشتی شامل: ایمنی و قوانین زیست‌محیطی، اشتغال‌زایی، درآمد ملی، دسترسی و پسکرانه، تخصص نیروی انسانی و شناورسازی کشتی‌های مغروق انجام شد، که از این بین معیار ایمنی و قوانین زیست‌محیطی با درجه اهمیت 496/0 به عنوان مهم‌ترین عامل شناسایی و تعیین شد.

کلیدواژه‌ها

1- مقدمه

ایران با بیش از 1800 کیلومتر مرز ساحلی در امتداد خلیج فارس و دریای عمان و مالکیت یکی از بزرگ‌ترین ناوگان کشتیرانی در منطقه، پتانسیل بالایی برای برخورداری از جنبه‌های اقتصادی صنعت اوراق و بازیافت کشتی‌های ایرانی و حتی خارجی دارا می‌باشد (دربان، 1391). در حال حاضر به دلایل زیست‌محیطی، فقدان تکنولوژی علمی و دلایل دیگر، ایران دارای این صنعت نیست و حتی کشتی‌های ایرانی متعلق به ناوگان کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران و شرکت ملی نفتکش برای اوراق شدن و بازیافت به کشورهای بنگلادش، پاکستان و هند فروخته می‌شوند. این امر علاوه بر عدم استفاده از این پتانسیل بالقوه، هزینه‌هایی از قبیل هزینه‌های اسکان و سفر، به‌ویژه سفر هوایی پرسنل کشتی را برای شرکت کشتیرانی دربر دارد (خسروی و همکاران، 1393).

نرخ رو به رشد عمر عملیاتی شناورها به‌ویژه کشتی‌های تجاری چون تانکرهای فله‌بر و کانتینرها و آمار روزافزون خروج آنها از چرخة حمل‌ونقل دریایی، نیاز به بازیافت و انهدام شناورها را دامن زده است (مجدپور، 1389). افزایش تعداد ناوگان خارج از رده ایران، کشتی‌های آسیب‌دیده در جریان جنگ ایران و عراق، بازار خوب محصولات اوراقی و نهایتاً افزایش سالانه تعداد کشتی‌هایی که بایستی اسکراپ شوند توجیه اقتصادی خوبی برای توسعه صنعت بازیافت کشتی در کشور را فراهم کرده است. از یک‌سو، توجه به وجود ظرفیت‌ها، تجهیزات و زیرساخت‌های بسیار مناسب کشور در زمینه‌های مختلف کشتی‌سازی، تعمیرات و احداث و نصب سازه‌های دریایی و از سوی‌دیگر، حضور مجتمع‌های کشتی‌سازی و صنایع فراساحل ایران می‌تواند به طور بالقوه پذیرای صنعت بازیافت کشتی باشد (معصومی و همکاران، 1390). 

1-1- تعریف و ضرورت ایجاد صنعت بازیافت کشتی

در تعریف کنوانسیونی، بازیافت کشتی به فعالیتی گفته می‌شود که شامل قطعه قطعه ساختن کامل و یا جزئی کشتی به منظور پردازش و یا استفاده مجدد از اجزاء و مواد آن باشد، که شامل سایر مراحل مربوط به آن مانند نگهداری و پردازش قطعات و مواد در محل نیز می‌شود (Basel Action Network, 2012). این عمل ریشة تاریخی دارد و پیشینه آن، به درازای عمر صنعت کشتی‌سازی می‌باشد. اگر طول عمر شناورهای اقیانوس‌پیما را حداکثر 30 سال در نظر بگیریم، طبیعی است که پس از طی 3 دهه، به دلیل فرسودگی و کاهش ایمنی و کارایی، غیرقابل استفاده شوند (Hesham and Kazem, 2013). در این زمان، دیگر درآمدهای حاصل از تردد کشتی‌ها نمی‌تواند پاسخگوی هزینه‌های جاری آنها باشد. از همین‌رو، مالکان کشتی تمایل زیادی به بازیافت کشتی‌های خود نشان می‌دهند.

از فرایند بازیافت کشتی‌ها، فرایندی که در محدوده‌ای از دریا و خشکی انجام و باعث آلودگی در اکوسیستم ساحلی می‌شود، به عنوان معضل گریبان‌گیر امور اقتصادی، اجتماعی و ایمنی جوامع صنعتی و در حال توسعه نام برده می‌شود. معضلی که فشار آلودگی و قدرت تخریب زیست‌محیطی آن، اگر بر پایة مدیریت زیست‌محیطی، مکان‌یابی صحیح، جمع‌آوری، دفن و بازیافت اصولی مواد زاید خطرناک و ارزیابی زیست‌محیطی انجام شود، به حداقل ممکن کاهش می‌یابد (IMO, 2009; Mikelis, 2010). با درک این موضوع که در این صنعت و صنایع مشابه دیگر، نقش نیروی انسانی بسیار ارزشمند و در حد سرمایه‌های ملی محسوب می‌شود، اهمیت توجه به مسائلی مانند ایمنی، بهداشت و آموزش این سرمایه‌ها که در واقع پایة اصلی زیرساخت‌های توسعة همه‌جانبة صنایع دریایی‌اند، بیش از پیش مشخص خواهد شد.

معمولاً کشتی‌ها در پایان عمر کاری به حوضچه‌های اوراق‌سازی فرستاده می‌شوند. این صنعت در کشورهای در حال توسعه در کنار ایجاد اشتغال، منبعی برای تأمین فولاد مورد نیاز کارخانه‌های ذوب آهن محسوب می‌شود. غالباً فولاد بکاررفته در کشتی‌ها برای بازیافت به کوره‌های ذوب آهن فرستاده می‌شود (Misra, 2009). با توجه به محدودیت منابع طبیعی این مسئله نقش مهمی را در برخی کشورها ایفا می‌کند. فروش قطعات و ماشین‌آلات در بازارهای دست‌دوم، جنبه دیگری از بازار این صنعت را نشان می‌دهد.  

از آنجا که 95% وزن این کشتی‌ها را فلزاتی مانند آهن و فولاد تشکیل می‌دهد، این صنعت کمک شایانی به تأمین مایحتاج صنعت فولادسازی نیز می‌کند (Mikelis, 2007). متأسفانه علی‌رغم آمادگی سرمایه‌گذاران داخلی برای راه‌اندازی این مراکز هنوز هیچ گامی برای پایه‌ریزی سنگ بنای اولیه برداشته نشده است، این در حالی است که در جنوب و شمال کشور پتانسیل‌های خوبی برای راه‌اندازی این صنعت وجود دارد. به گفتة کارشناسان، اشتغال‌زایی و سود‌آوری صنعت بازیافت کشتی را نمی‌توان به هیچ عنوان نادیده گرفت، بهره‌ای که کشورهایی مانند چین، هند، پاکستان و بنگلادش با سرمایه‌گذاری‌های انجام‌شده به خوبی از این صنعت برخوردار شده‌اند و سالانه میلیاردها دلار ارز از محل بازیافت کشتی‌ها به دست می‌آورند.

جذابیت‌های این صنعت در توسعة صنایع داخلی، افزایش بازده اشتغال‌زایی آن برای نیروی کار داخلی، تأمین منابع اولیة صنایع فولاد و جلوگیری از خروج ارز از کشور که امروزه به دلیل انجام بازیافت کشتی‌های فرسوده در کشورهای دیگر اتفاق می‌افتد و جلوگیری از آلودگی‌های زیست‌محیطی که ناشی از تعمیر قاچاق شناورهای با تناژ پایین در یاردهای ساخت و تعمیر کشتی می‌باشد، پژوهشگر را واداشت تا با بررسی و امکان‌سنجی استقرار صنعت بازیافت کشتی و چالش‌های زیست‌محیطی ناشی از آن در حوزة منطقة آزاد اروند، بهترین و مناسب‌ترین مکان را برای استقرار صنعت بازیافت کشتی که عاری از هرگونه آلودگی زیست‌محیطی نیز باشد، شناسایی و تعیین کند.

1-2- پیشینة تحقیق

در کشورهای مختلف شناورهای زیادی وجود دارند که در سال‌های آتی به پایان عمر مفید خود می‌رسند و نیازمند بازیافت می‌باشند. در سال‌های اخیر علاقة زیادی نسبت به بازیافت کشتی‌ها وجود داشته و افراد زیادی پیشنهاد بازیافت را ارائه داده‌اند، اما گرفتن مجوز بازیافت، کاری بسیار سخت و دشوار بوده است. به این منظور لازم است مقررات و آیین‌نامه‌های موجود در این زمینه، ضرورت اجرای این طرح، آمار کشتی‌هایی که قابلیت بازیافت دارند، سایت‌هایی که در زمینة بازیافت فعال‌اند و اثرات آن بر اقتصاد بررسی شود. در ضمن، اگر الزامات سازمان‌های بین‌المللی در بازیافت بکار گرفته نشود، این صنعت سبب بروز مشکلات زیست‌محیطی خواهد شد (معصومی و همکاران، 1390).

با پیاده‌سازی الزامات زیست‌محیطی در استخراج اطلاعات موردنیاز برای حداث کارخانه بازیافت در کشو می‌توان به سود زیادی دست یافت. احداث مجتمع اوراق و بازیافت کشتی‌های فرسوده می‌تواند در ایجاد اشتغال‌زایی به عنوان یکی از منابع درآمدزا و غیروابسته و همچنین به عنوان یک طرح ملی صنعت مادر مطرح باشد (فرشادجم و همکاران، 1390).

اجرای کنوانسیون یا گواهینامه صنعت بازیافت کشتی به صرف هزینه و سرمایه‌گذاری سازمان جهانی دریانوردی و سایر مؤسسات وابسته نیاز دارد. از آنجا که دیدگاه تعیین بودجه برای این منظور نمی‌باشد، ساماندهی و سرمایه‌گذاری دلالان صنعت دریانوردی در این زمینه ضرورت می‌یابد. مواردی که سرمایه‌گذاری در آن امکان‌پذیر است، عبارت‌اند از: (1) تعیین و تنظیم ثبت بازیافت کشتی، (2) شناسایی فرایند صدور گواهینامه مواد کشتی برای کشتی‌های قدیم و جدید، (3) شناسایی و آماده‌سازی کشتی‌ها برای بازیافت توسط مالکان کشتی، (4) بازرسی و تأیید میدان‌های بازیافت کشتی برای صدور مجوز در جهت انجام اوراق کشتی و از منظر تعیین مسئولیت‌ها، (5) نظارت بر تدارک و صادرات مجدد مواد خطرساز در محل و (6) راهکارهای کمک در پیشرفت کیفی عملیات بازیافت به روش‌های مختلف.

گفته شده است که اولین قدم در انجام بازیافت کشتی، تعیین نیازهای مالی است، دومین قدم شناسایی تدابیری برای یک سیستم مالیاتی معتدل بر حسب مسئولیت مالکان کشتی، سازندگان کشتی و تدارک‌کنندگان تجهیزات دریایی کشتی‌های موجود و جدید می‌باشد (دربان، 1391).

در مقاله‌ای تحت عنوان ”بررسی صنعت اوراق کشتی در ایران و جهان“ با مروری بر چگونگی روند اوراق کشتی‌ها، تحولات جهانی این صنعت در قرن اخیر بررسی شده است. در این پژوهش آمده است که در ایران نیز دو تجربه ناموفق در زمینة بازیافت وجود داشته است که مشکلات هر کدام از زبان مسئولان بررسی می‌شود. در این نوشته با بیان مزایا و مشکلات این صنعت، تلاش شده است تا نظر مسئولان به این صنعت جلب شود و پتانسیل‌های کشور در این زمینه مورد توجه قرار گیرد (مهین روستا، 1391).

عباسپور و همکاران در مقاله‌ای تحت عنوان ”جذابیت فرصت‌های صنعت اوراق کشتی در ایران“ آورده‌اند که به دلیل اهمیت و ضرورت استقرار صنعت اوراق کشتی در ایران، پژوهش حاضر، با رویکردی ترکیبی، به بررسی جذابیت‌های استقرار این صنعت از دیدگاه فرصت‌های موجود پرداخته است. در پایان هفت طبقه برای فرصت‌ها تعیین شدند که عبارتند از: تقاضای اوراق کشتی، بازار اوراق کشتی، قوانین (سازمان بین‌المللی دریانوردی)، محیط‌زیست، نیروی کار، موقعیت جغرافیایی، و سایر عوامل. در این پژوهش مشخص می‌شود که نیروی کار، مهم‌ترین فرصت برای استقرار این صنعت در ایران است. البته عوامل فرعی مربوط به آن نیز از اهمیت زیادی برخوردار بودند (عباسپور و همکاران، 1390).

در پژوهش حاضر، عوامل مؤثر بر پیاده‌سازی صنعت اوراق کشتی در ایران، جنبه‌های متفاوت استقرار صنعت اوراق کشتی و آثار و تبعات آن بررسی شده است و همچنین نقاط قوت و ضعف ایران در استقرار این صنعت مشخص، و بر اساس آن استراتژی مناسب شناسایی و تعیین شده است. در مرحله اول تحقیق، عوامل اثرگذار بر استقرار صنعت اوراق کشتی در قالب یک پرسشنامه به پرسش گذاشته شد، و به کمک آزمون‌های آماری دوجمله‌ای و فریدمن، عوامل اصلی و فرعی از دیدگاه متخصصین شناسایی و اولویت‌بندی گردید. در مرحله دوم با استفاده از تکنیک SWOT و نظر کارشناسان، امتیازات نهایی ماتریس ارزیابی عوامل داخلی و خارجی به ترتیب 9/2 و 2/3 به دست آمد و استراتژی مناسب برای این صنعت در ناحیه 2 استراتژی ماتریس داخلی و خارجی قرار گرفت (عباسپور و سیاره، 1391).

1-3- قلمروی تحقیق

منطقة مورد مطالعه این پژوهش منطقة آزاد اروند می‌باشد. منطقة آزاد تجاری ـ صنعتی اروند در شمال غربی خلیج فارس و جنوب غربی استان خوزستان در شهرستان‌های آبادان و خرمشهر با وسعت بیش از ۱۷۳ کیلومترمربع در محل تلاقی اروندرود و کارون واقع است و دارای مرز مشترک با کشورهای عراق و کویت می‌باشد. این منطقه بر اساس طرح جامع تهیه،شده، شامل ۳ بخش اصلی شهرک‌های صنعتی خرمشهر و آبادان، شلمچه و جزیره مینو است. وجود آب شیرین فراوان و رودهای بهمن‌شیر، کارون و اروند و امکانات دیگر مانند حمل‌ونقل جاده‌ای، ریلی، دریایی و هوایی به داخل و خارج کشور و فرودگاه آبادان و داشتن فاصله کم با کشورهای همجوار از مزیت‌های منطقة آزاد اروند است. منطقة آزاد اروند در نیمه دوم سال ۱۳۸۲ به تصویب رسیده است که پس از منطقة آزاد قشم بزرگ‌ترین منطقة آزاد تجاری و صنعتی کشور می‌باشد. سازمان منطقة آزاد اروند پس از طی مراحل قانونی و تصویب مجلس شورای اسلامی در سال 83  فعالیت خود را رسماً آغاز کرد. (سازمان منطقة آزاد اروند، 1394).

2- روش تحقیق

این تحقیق از لحاظ جمع‌آوری اطلاعات در دسته تحقیقات میدانی غیرآزمایشی قرار می‌گیرد. در تحقیق حاضر، به منظور گردآوری اطلاعات اولیه و درک مدل تحقیق از منابع کتابخانه‌ای استفاده شده است. اطلاعات ثانویه جهت پیشبرد تحقیق به صورت میدانی با استفاده از پرسشنامه و از طریق حضور مستمر در بنادر مستقر در حاشیه اروندرود و بررسی آمارهای بازیافت کشتی، مصاحبه با مدیران ارشد سازمان‌های مرتبط با موضوع پژوهش واقع در شهرستان‌های آبادان و خرمشهر (سازمان بنادر و دریانوردی، اداره کل محیط‌زیست، سازمان منطقة آزاد اروند، کشتی‌سازی شهید موسوی، نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران) جمع‌آوری شد.

در این پژوهش به منظور شناسایی عوامل مؤثر بر استقرار صنعت بازیافت کشتی از روش طوفان مغزی که یک روش کیفی است، استفاده شد. سپس به منظور تعیین وزن هر یک از معیارها از فرآیند تحلیل سلسله مراتبی استفاده گردید. در مرحلة آخر با تشکیل ماتریس مقایسات زوجی با رویکرد تحلیل سلسله مراتبی و مشخص شدن اوزان معیارهای مؤثر در استقرار صنعت بازیافت کشتی، معیاری که دارای بالاترین درجه اهمیت بود به عنوان مهم‌ترین عامل در استقرار این صنعت معرفی شد. تحلیل داده‌های مربوط به ماتریس تصمیم‌گیری با استفاده از نرم‌افزار  Expert Choice 11 انجام شد. شایان ذکر است که جهت انجام محاسبات ساده از نرم‌افزار EXCEL 2010 و 22 SPSS استفاده شد.

جامعه مورد مطالعة این پژوهش، شامل تمامی مدیران ارشد سازمان‌های ذیربط در منطقة آزاد اروند از جمله سازمان بنادر و دریانوردی، سازمان منطقة آزاد اروند، ادارة کل محیط‌زیست، شرکت کشتی‌سازی شهید موسوی، نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران و سایر سازمان‌های ذیربط دیگر می‌باشد. با توجه به اینکه در این پژوهش جهت شناسایی و رتبه‌بندی عوامل مؤثر در استقرار صنعت بازیافت کشتی از روش طوفان مغزی استفاده شد و مناسب‌ترین تعداد اعضاء جهت تشکیل تیم طوفان فکری بین 14 تا 20 نفر متخصص و خبره در زمینه تحقیق می‌باشد. بنابراین، در تشکیل تیم طوفان فکری از 22 نفر افراد خبره و متخصص در زمینة بازیافت کشتی دعوت به عمل آمد که از این 22 نفر 15 نفر دعوت را پذیرفتند و طی چند جلسه عوامل مؤثر از دیدگاه آنها شناسایی و رتبه‌بندی شد. به عبارت دیگر، حجم نمونة پژوهش حاضر، 15 نفر متخصص در زمینة موضوع پژوهش می‌باشند.

3- تجزیه و تحلیل داده‌ها

3-1- شناسایی معیارهای مؤثر در استقرار صنعت بازیافت کشتی

این مرحله از پژوهش، فاز اول پرسشنامه را تشکیل می‌دهد. در اولین نشست گروه طوفان مغزی از افراد تقاضا شد تا معیارها یا عوامل مهم مؤثر در صنعت بازیافت کشتی را مشخص و اعلام کنند، که هر یک از افراد گروه طبق نظرگاه خود به عوامل و معیارهایی اشاره کردند که جمعاً 22 معیار شناسایی شد. پس از ختم اولین نشست اعضاء، با حذف معیارهای تکراری و دسته‌بندی سایر معیارها در نهایت 10 معیار به شرح جدول (1) مشخص شد.

جدول (1): شناسایی معیارها و عوامل مؤثر در صنعت بازیافت کشتی

ردیف

عـــوامـل

تــوضیــحــات

1

ایمنی و قوانین زیست‌محیطی

استانداردها   و مسائل ایمنی مربوط به نیروی انسانی

استانداردها   و قوانین ملی و بین‌المللی صنعت بازیافت کشتی

پیشگیری از آلودگی‌های   دریایی و رودخانه‌ای در منطقه

2

اشتغال‌زایی

جذب   نیروی انسانی

رونق صنایع داخلی مرتبط   مانند بازار حمل‌ونقل، یدک‌کشی و ...

3

نوسازی ناوگان   دریایی

از رده خارج‌کردن   شناورهای مستهلک و جایگزینی شناورهای نو

4

درآمد ملی

جذب   سرمایه و افزایش درآمدهای ملی

تأمین‌‌کنندگی   برای بخشی از صنایع فولاد و زنجیره تأمین

جابه‌جایی ضایعات و قطعات   قراضه کشتی‌ها

5

تخصص نیروی   انسانی

افزایش دانش و تخصص   نیروی کار در زمینة بازیافت کشتی

6

شناورسازی کشتی‌های   مغروق

ایجاد   انگیزه جهت شناورسازی کشتی‌های مغروقه و قدیمی

پاک‌سازی آبراهه‌های داخلی   از شناورهای مغروقه

7

دسترسی و   پسکرانه

جهت ارسال   ضایعات به صنایع ذوب‌آهن و فولاد کشور

موقعیت جغرافیایی اورند برای   استقرار صنعت بازیافت کشتی

8

تعدیل بازار

تعدیل   بازار عرضه و تقاضای کشتی

تعدیل بازار عرضه و تقاضای   فولاد

9

رقبا

نبود رقیب در   حوزة خلیج فارس جهت اوراق کشتی

10

بومی‌سازی   تکنولوژی

بومی‌سازی   تکنولوژی‌های مرتبط

منبع: یافته‌های تحقیق

3-2- اولویت‌بندی معیارها

در این مرحله از پژوهش، به جهت اینکه تجزیه و تحلیل 10 معیار مؤثر در صنعت بازیافت کشتی بسیار دشوار، و در انجام مقایسات زوجی وقت‌گیر می‌باشد، پرسشنامه‌ای برای اولویت‌بندی 10 معیار شناسایی‌شده، بین اعضای تیم توزیع شد. برای تعیین اولویت معیارها، هر معیار بر اساس امیتاز بین 1 تا 5 به صورت کمی و کیفی بررسی و ارزش‌گذاری شد. پس از بررسی امتیازات به‌دست آمده، 6 معیار برتر جهت تجزیه و تحلیل سلسله مراتبی به مراحل بعدی پژوهش راه پیدا کردند.

جدول (2): ارزش‌گذاری معیارهای مؤثر در صنعت بازیافت کشتی

ارزش‌گذاری

روش کمی

1

2

3

4

5

روش کیفی

خیلی کم

کم

متوسط

زیاد

خیلی زیاد

منبع؛ یافته‌های تحقیق

 

جهت انتخاب و رتبه‌بندی 6 معیار مهم‌تر یک بار از میانگین حسابی و بار دیگر از آزمون فریدمن در نرم‌افزار SPSS 22 به دلیل علمی‌تر بودن آن، استفاده شد. در نهایت از هر دو روش، نتایج یکسانی به دست آمد.

جدول (3): آماره‌های توصیفی آزمون فریدمن

 

N

Mean

Std. Deviation

Minimum

Maximum

law

15

4.8667

.35187

4.00

5.00

employment

15

4.4667

.63994

3.00

5.00

income

15

3.8667

.91548

2.00

5.00

renovation

15

3.2667

.96115

1.00

5.00

specialty

15

3.6000

.91026

2.00

5.00

flotation

15

3.5333

.91548

2.00

5.00

access

15

3.8000

.56061

3.00

5.00

market

15

3.1333

.83381

2.00

5.00

rivals

15

3.4000

1.18322

1.00

5.00

naturalize

15

2.8000

1.26491

1.00

5.00

منبع: یافته‌های تحقیق

جدول (4): نتیجه آزمون فریدمن

Mean Rank

law

8.87

employment

7.70

income

5.83

renovation

4.40

specialty

5.37

flotation

4.93

access

5.77

market

3.87

rivals

4.87

naturalize

3.40

منبع: یافته‌های تحقیق

 

جدول (5): آزمون آماری فریدمن

N

15

Chi-Square

46.519

df

9

Asymp. Sig.

.000

منبع: یافته‌های تحقیق

 

در آزمون فریدمن فرض H0 مبتنی بر یکسان بودن میانگین رتبه‌ها در بین گروه‌ها است رد شدن فرض صفر به این معنی است که در بین گروه‌ها حداقل دو گروه با هم اختلاف معنی‌داری دارند. سطح معنی‌داری در این آزمون نیز برابر با صفر می‌باشد که نتایج حاکی از رد شدن فرض H0 و قبول فرض H1 است بدین معنی که در بین معیارهای استقرار صنعت بازیافت کشتی اختلاف معنی‌داری وجود دارد. در ذیل نتایج جداول بالا به ترتیب امتیاز معیارها و همچنین جهت درک بهتر به صورت نمودار ترسیم شده است.

جدول (6): رتبه‌بندی معیارهای مؤثر در صنعت بازیافت کشتی

رتبه

معیار

میانگین هندسی

فریدمن

1

ایمنی و قوانین زیست‌محیطی

8/4

87/8

2

اشتغال‌زایی

46/4

70/7

3

درآمد ملی

86/3

83/5

4

دسترسی و پسکرانه

8/3

77/5

5

تخصص نیروی انسانی

6/3

37/5

6

شناورسازی کشتی‌های مغروق

53/3

93/4

7

رقبا

4/3

87/4

8

نوسازی ناوگان دریایی

2/3

40/4

9

تعدیل بازار

13/3

87/3

10

بومی‌سازی تکنولوژی

8/2

40/3

منبع: یافته‌های تحقیق

 

 

 

                       

شکل (1): درجة اهمیت معیارهای استقرار صنعت بازیافت کشتی

 

 

3-3- مقایسات زوجی معیارها

در این مرحله از پژوهش اهمیت معیارها از طریق مقایسه دوبه‌دوی معیارها با توجه به هدف بررسی می‌شود تا روشن شود که کدام یک از این معیارها در استقرار صنعت بازیافت کشتی از اهمیت بیشتری برخوردار است. همان‌طور که از قبل بیان شد به دلیل وقت‌گیر بودن سنجش 10 معیار، 6 معیاری که دارای بالاترین مجموع امتیاز در ارزش‌گذاری توسط افراد تیم طوفان مغزی بودند، انتخاب شدند و به منظور انجام مقایسات زوجی دوبه‌دوی معیارها به این فاز از پرسشنامه راه یافتند.

مهم‌ترین معیارهای استقرار صنعت بازیافت کشتی در فاز دوم تصمیم‌گیری ناشی از نظرات گروه طوفان فکری، به این شرح مشخص شدند: (1) ایمنی و قوانین زیست‌محیطی، (2) اشتغال‌زایی، (3) درآمد ملی، (4) دسترسی و پسکرانه، (5) تخصص نیروی انسانی و (6) شناورسازی کشتی‌های مغروق.

سپس جهت استخراج وزن هر معیار از نرم‌افزار Expert Choice 11 استفاده شد. برای محاسبة وزن هر معیار ابتدا میانگین هندسی هر سطر محاسبه شد، سپس میانگین هندسی هر سطر بر مجموع میانگین هندسی سطرها تقسیم گردید. خلاصه نتایج در جدول (7) همراه با میزان نرخ ناسازگاری مقایسات زوجی و شرط معکوسی نشان داده شده است.

جدول (7): نتایج ماتریس مقایسات زوجی معیارها در استقرار صنعت بازیافت کشتی

مهم‌ترین معیارها

ایمنی و قوانین زیست‌محیطی

اشتغال‌زایی

درآمد ملی

دسترسی و پسکرانه

تخصص نیروی انسانی

شناورسازی کشتی‌های مغروق

وزن معیار

ایمنی و قوانین زیست‌محیطی

1

564/5

573/5

435/5

696/4

64/5

496/0

اشتغال‌زایی

 

1

267/2

38/4

14/3

09/4

198/0

درآمد ملی

   

1

966/3

78/2

108/3

135/0

دسترسی و پسکرانه

     

1

80/1

17/2

067/0

تخصص نیروی انسانی

       

1

99/1

061/0

شناورسازی کشتی‌های مغروق

         

1

042/0

نرخ ناسازگاری

08/0

منبع: یافته‌های تحقیق

نتایج ماتریس نشان می‌دهد ایمنی و قوانین زیست‌محیطی با درجه اهمیت 496/0 مهم‌ترین معیار در استقرار صنعت بازیافت کشتی می‌باشد. به عبارت دیگر، ایمنی و سازگاری صنعت بازیافت با محیط‌زیست، باید در دستور کار قرار گیرد و با جدیت، بر بندبند آن صحه گذاشته شود. برای تشخیص آسان موضوع، وزن معیارها به ترتیب اهمیت در شکل (2) نشان داده شده است.

 

 

شکل (2): وزن معیارهای مؤثر در صنعت بازیافت کشتی

(منبع؛ یافته‌های تحقیق)

 

4- نتیجه­گیری

فرایند بازیافت کشتی دو جنبة اصلی و اساسی دارد، یکی اهمیت اقتصادی و پتانسیل بالای این صنعت و دیگری مشکلات انسانی و زیست‌محیطی، که این دو وجه همواره در تقابل  تضاد با یکدیگر می‌باشند و به عنوان یک معضل گریبان‌گیر مسائل اقتصادی، اجتماعی، ایمنی و به‌ویژه زیست‌محیطی جوامع صنعتی و در حال توسعه مطرح می‌شوند. بنابراین لازم است استقرار صنعت بازیافت کشتی بر پایة مدیریت صحیح زیست‌محیطی، مکان‌یابی مناسب، رعایت مقررات و آیین‌نامه‌های موجود در این زمینه، اجرای کنوانسیون‌های هنگ‌کنگ و بازل، جمع‌آوری، دفن و بازیافت اصولی مواد زائد خطرناک و ارزیابی‌های درست زیست‌محیطی صورت پذیرد. اگر الزامات سازمان‌های بین‌المللی در استقرار صنعت بازیافت کشتی بکار گرفته نشود، این صنعت سبب بروز مشکلات زیست‌محیطی خواهد شد. اگر الزامات زیست‌محیطی رعایت شود صنعت بازیافت می‌تواند به‌عنوان یک طرح ملی در نظر گرفته شود. استقرار صنعت بازیافت کشتی در کشور مزایای بی‌شماری مانند فرصت‌های اشتغال‌زایی، افزایش درآمد دولتی و درآمد‌ ملی، تأمین فولاد مورد نیاز صنایع فولاد و کارخانه‌های ذوب‌آهن، فروش قطعات و ماشین‌آلات در بازارهای دست‌دوم، صرفه‌جویی در ارز خارجی، رونق صنایع داخلی، جذب سرمایه‌های خارجی، مشارکت فعال در رشد اقتصادی، بازیافت صد درصدی آهن‌آلات بکار گرفته‌شده در ساخت کشتی‌ها و ... را برای کشور خواهد داشت.

نتیجة این پژوهش نشان داد مهم‌ترین عوامل مؤثر در استقرار صنعت بازیافت کشتی در منطقة آزاد اروند عبارت از ایمنی و قوانین زیست‌محیطی، اشتغال‌زایی، درآمد ملی، دسترسی و پسکرانه، تخصص نیروی انسانی، شناورسازی کشتی‌های مغروق می‌باشند. عامل ایمنی و قوانین زیست‌محیطی یا به تعریف دیگر استانداردها و مسائل ایمنی مربوط به نیروی انسانی، اجرای استانداردها و قوانین ملی و بین‌المللی در ارتباط با صنعت بازیافت کشتی و پیشگیری از آلودگی‌های دریایی و رودخانه‌ای در منطقه موردمطالعه، از چنان اهمیتی در استقرار صنعت بازیافت برخوردار می‌باشند که تقریباً نیمی از وزن همه عوامل (496/0) را تشکیل می‌دهد. این موضوع، نشان‌دهندة این است که گرچه بازیافت کشتی صنعتی بسیار سودآور می‌باشد اما کسب‌وکاری است که به درجه بالایی از ایمنی و آگاهی‌های زیست‌محیطی، سلامت و رفاه کارگران، اعمال کنوانسیون‌ها، مقررات و آیین‌نامه‌های بین‌المللی و ملی موجود در این زمینه، کسب حمایت ملی از طریق تأکید بر حفظ پاکیزگی محیط‌زیست، پیروی از استاندارد بین‌المللی برای دفع مواد زائد از روی کشتی، اشاعه جزئیات دستورالعمل‌های بازیافت کشتی برای یاردهای بومی بازیافت کشتی، مهارت‌های مدیریتی زیست‌محیطی و ... نیاز دارد.

  1. Basel Action Network. (2012). Industrial Capabilities of North America. A report on ‘green’ ship recycling capacity in the United States, Canada and Mexico.
  2. Hesham, M. H., Kazem, S. A. (2013). Ships Recycling, a Booster to Toddling Economy. The International Maritime Transport and Logistics Conference, 17 – 19.
  3. International Maritime Organization. (2009). International Conference on the Safe and Envirnmentally Sound Recycling of Ships, Hong Kong International Convention for the Safe and Envirnmentally Sound Recycling of Ships, SR/CONF/45.
  4. Mikelis, N.E., (2010). The Hong Kong Convention and the ongoing work of IMO. International Ship Recycling Symposium, Japan, June 15-16.
  5. Mikelis, N.E., (2007). A Statistical Overview of Ship Recycling. International Symposium on Maritime Safety, Security and Environmental Protection, Athens.
  6. Misra, H., (2009). Status of ship breaking industry in India. The IUP journal of managerial economics, Vol. VII, 3- 4.
  7. Saaty, T. L., (1980). The analytic hierarchy process. New York: McGraw-Hill.
دوره 3، شماره 4
اسفند 1396
صفحه 88-95
  • تاریخ دریافت: 18 آبان 1395
  • تاریخ پذیرش: 11 مرداد 1396