تحلیل نقش منطقه ویژه اقتصادی بندر امیرآباد در توسعه منطقه‌ای شرق مازندران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استاد جغرافیا، دانشگاه تهران

2 کارشناسی ارشد برنامه‌ریزی آمایش سرزمین، دانشگاه تهران

چکیده

یکی از مباحث عمده و اساسی جامع در حوزه برنامه‌ریزی توسعه، مسئله توسعه منطقه‌ای است. توسعه منطقه‌ای به مفهوم رشد اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در درون یک منطقه ویژه یا در سیستم‌های مناطق است. یکی از راه‌های ایجاد توسعه منطقه‌ای توجه به بحث مناطق ویژه اقتصادی است. مناطق ویژه اقتصادی به منظور افزایش و توسعه صادرات، ایجاد اشتغال، جذب سرمایه‌گذاری و انتقال تکنولوژی و افزایش درآمد عمومی و سایر موارد انجام می‌پذیرد. اجرای این برنامه‌ها همواره مستلزم پیامدهای اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی می‌باشد. این پژوهش در صدد بررسی تاثیر نقش منطقه ویژه اقتصادی بندر امیرآباد در توسعه منطقه‌ای شرق مازندران می‌باشد. روش تحقیق در این پژوهش توصیفی ـ تحلیلی می‌باشد که با استفاده از روش اسنادی و کتابخانه‌ای و میدانی ( توزیع و جمع‌آوری پرسشنامه، مصاحبه و مشاهده میدانی) انجام شد. جامعه آماری پژوهش را 320 نفر از مدیران محلی تشکیل می‌دهند که با استفاده از شاخص کوکران 175 نفر انتخاب شدند. در این تحقیق از آزمون تی تک نمونه‌ای و فریدمن استفاده شده است. نتایج تحقیق نشان داد تاثیر منطقه ویژه اقتصادی بندر امیرآباد بر توسعه منطقه موردمطالعه، در سطح متوسط می‌باشد اما ابعاد اقتصادی بیشترین تاثیر مثبت را در این منطقه دارند، و جنبه‌های کالبدی و اجتماعی ـ فرهنگی با بیشترین تاثیر در مراتب بعدی قرار دارند. در این راستا، اجرای کامل فازهای 2 و 3 منطقه ویژه و توجه بیشتر به ابعاد اجتماعی و فرهنگی طرح می‌تواند در توسعه یکپارچه منطقه‌ای شرق مازندران مفید و موثر باشد.

کلیدواژه‌ها

1- مقدمه

توسعه منطقه‌ای به مفهوم رشد اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در درون منطقه‌ای ویژه یا در سیستم های مناطق می‌باشد (سیف الدینی، 1388). یکی از مباحث عمده و اساسی در حوزه برنامه‌ریزی توسعه، مسئله توسعه منطقه‌ای است. توسعه منطقه‌ای دارای ابعاد مختلف اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، کالبدی و زیست‌محیطی در سطح یک منطقه می‌باشد. یکی از مواردی که می‌تواند منجر به توسعه منطقه‌ای شود طرح‌ها و پروژه‌های بزرگ در سطح ملی یا منطقه‌ای است . البته در برخی موارد ممکن است اجرای این طرح‌ها منجر به نوعی نابرابری و عدم تعادل در منطقه شود. طرح‌های بزرگ به علت حجم عظیم سرمایه‌ای که با خود می‌آورند تاثیر زیادی بر ساختار اجتماعی ـ فرهنگی، وضعیت اقتصادی و زیرساخت‌های کالبدی منطقه می‌گذارند. منطقه ویژه اقتصادی بندر امیرآباد با اهداف چندمنظوره در جهت ایجاد یک منطقه ویژه اقتصادی بندری و ایجاد امکانات و تاسیسات صنعتی متناسب با فعالیت‌های بندری در منطقه امیرآباد و شهرستان بهشهر ایجاد شده است. تاریخچه احداث منطقه ویژه بندر امیرآباد در تبدیل بخشی از کاربری‌های منطقه از فعالیت‌های شیلاتی به فعالیت‌های بندری به سال 1374 بر می‌گردد. تبدیل منطقه شیلاتی به بندر از اهداف عالیه وضرورت‌های بین‌المللی در جهت توسعه فعالیت‌های حمل و نقل زمینی ـ ریلی و دریایی در جهت شمال وجنوب بوده است. مکان‌یابی این منطقه برای بندر امیرآباد به سال‌های 1354 و مطالعات جامع بنادر کشور مربوط می‌شود. انتخاب منطقه امیرآباد، با امکانات طبیعی و مکانی و تاسیسات ارتباطی مناسب در مقایسه با بنادر شمالی کشور، یک گزینه مطلوب در مطالعات بوده است. با فرو پاشی سیاسی کشور شوروی و استقلال کشورهای حاشیه دریای خزر، این کشورها به استقلال سیاسی، اقتصادی و صنعتی دست یافتند. در نتیجه، رقابت تجاری و اقتصادی برای به دست آوردن بازارهای جنوبی بین کشورهای حاشیه دریای خزر و ایران از یک طرف، و تامین نیازها و کالاهای مورد نیاز از طرف دیگر، اهمیت زیادی یافت. توافق بین‌المللی  بین کشورهای روسیه، ایران، هند و عمان جهت ایجاد و بسط محور تجاری اقتصادی کریدور شمال ـ جنوب از دلایل مهم در توسعه صنعتی و منطقه‌ای بندر امیرآباد و خطوط حمل ونقل کالا در کشور بوده است. مطالعه حمل و نقل کالا در این محور و محدوده آسیای میانه و ارتباط غرب به شرق از ملاحظات با اهمیت از دهه 1960 بود. گذشت 40 سال از آن دوره و وقوع تحولات اقتصادی، تشکیل سازمان تجارت جهانی و همبستگی جهانی در تجارت و لزوم پیوستن کشورهای مختلف به سازمان تجارت جهانی که تاکنون بیش از 140 کشور در آن عضویت دارند از علل اصلی و زیربنایی ایجاد و توسعه بندر امیرآباد با اهداف انجام ترابری و انتقال کالا در سطح ملی بوده است. مناطق ویژه و آزاد تجاری، اقتصادی و صنعتی، به منظور حذف قوانین و مقررات گمرکی در کشورها ایجاد می‌شوند. بزرگترین بنادر جهان از جملة مناطق آزاد یا ویژه اقتصادی می‌باشند. با توجه به ملاحظات، فوق مشخص می‌شود که مکان‌یابی ایجاد بندر و منطقه ویژه اقتصادی و شبکه ریلی و راه‌های موجود در محدوده اراضی امیرآباد از عناصر مهم و قابل‌توجه در انتخاب محل بندر در گذشته بوده‌اند. بندر امیر‌آباد در شرق استان مازندران و در فاصله 51 کیلومتری از مرکز استان با مختصات 53/22 شرقی و 36/41 شمالی قرار دارد.

1-1- بیان مسئله

 تحقیق حاضر به دنبال یافتن پاسخ به این سوال است که ایجاد بندر امیرآباد چه تاثیری در توسعه منطقه‌ای شرق استان مازندران داشته است. در این پژوهش تأثیر ایجاد بندر امیرآباد در توسعه منطقه‌ای شرق مازندان از ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی ـ فرهنگی و کالبدی بررسی شده است.

1-2- مبانی نظری پژوهش

1-2-1- منطقه و توسعه منطقه‌ای

واژه منطقه به معانی گوناگون با محدودیت‌های متفاوت توسط کارشناسان با تخصص‌های مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرد. کارشناسان هر رشته خاص از علوم، از دیدگاه‌های گوناگون منطقه را تعریف می‌کنند که این تعاریف بسیار متفاوت است. جغرافی‌دان‌ها، اقتصاددان‌ها، کارشناس‌های برنامه‌ریزی و...، هر کدام تعریف خاصی از آن به دست می‌دهند. بنابراین، یکی از اساسی‌ترین مشکلات در برنامه‌ریزی منطقه‌ای تعریف منطقه و محدوده آن می‌باشد (آسایش، 1375). منطقه یک فضای جغرافیایی است که از یک سلسله پدیده‌های مشابه و عوامل پیونددهنده اجزای آن، هم از نظر فیزیکی و هم از دید محیط انسانی برخوردار باشد. یک منطقه در جغرافیا هنگامی قابل تشخیص می‌باشد و از یک شخصیت جغرافیایی یکپارچه و متمایز از دیگر مناطق برخوردار است که عوامل پیونددهنده اجزای آن به خوبی آشکار و قابل شناسایی باشد یا دست‌کم از ویژگی‌های مشابهی بر خوردار باشد (مجتهد زاده، 1379).        

توجه به منطقه در ابعاد مختلف مطالعاتی و نیز سیاست‌گذاری در طول زمان همواره تغییر کرده و رویکردهای مسلط نیز در طول دوران مختلف ابعاد متفاوتی یافته است. بحران بزرگ اقتصادی سال‌های 1929 تا 1932 که اکثر کشورهای سرمایه‌داری را تحت تاثیر قرار داد اثر عمیقی بر شکل‌گیری عقیده به برنامه‌ریزی به طور عام و برنامه‌ریزی فضایی به طور خاص از خود باقی گذاشت (کلانتری و عبداله‌زاده، 1391). رویکرد مطالعات اولیه گدس و ممفورد در رابطه با مناطق طبیعی تا رویکرد منطقه‌گرایی جدید، رویکردهایی‌اند که تا امروز در مورد برنامه‌ریزی منطقه‌ای مطرح شده‌اند. نظریات و رویکردهای منطقه‌ای که در طول زمان ارائه شده‌اند، به عنوان بخش‌های مجزا از یکدیگر نبوده و به نحوی مکمل و محصول نگرش‌های اصلاحی پیشین بوده‌اند. در جدول زیر دوره‌های مختلف برنامه‌ریزی منطقه‌ای همراه با ابعاد آن ارائه شده است (فرجی، 1393).

جدول (1): دوره‌ها و ویژگی‌های برنامه‌ریزی منطقه‌ای*

خصوصیات

برخی ازمتفکرین

بازه زمانی

دوره

تعادل بین شهر   ونواحی اطراف، رویکرد جامع‌نگر، هیجانی و مکان‌محور

گدس، مامفورد، هاوارد

اوایل قرن بیستم

منطقه‌گرایی   اکولوژیکی

توسعه اقتصاد منطقه‌ای،   ریشه در علوم اجتماعی کمی، تلاش برای ارائه یک تحلیل بی طرفانه، اولویت تحلیل   فضایی بر مکان‌محوری

ایزارد، لوش و ویلسون

اواخر دهه 1940 تا   کنون

علوم منطقه‌ای

تجزیه و تحلیل قدرت   و جنبش‌های اجتماعی در منطقه، هنجاری

کوک، هاروی، هول‌اند،   مسی

اواخر دهه 1960 تا   کنون

جغرافیای منطقه‌ای   انتقادی

تمرکز بر محیط   طبیعی، برنامه‌ریزی کالبدی و طراحی توسعه اقتصادی، هنجاری و مکان‌محور

کالتورپ، هوگ، راگرز

دهه 1990 تا کنون

منطقه‌گرایی جدید   برنامه‌ریزی

تمرکز روی نهاد،   روابط غیرتجاری، سیستم دموکراتیک، توسعه اقتصادمحور، معطوف به رقابت‌پذیری جهانی   و فاقد یک بیان هنجاری روشن

پورتر، استورپر،   اسکات، مورگان، کوک

دهه 1990 تا کنون

منطقه‌گرایی توسعه   اقتصادی

 

 

 

 

 

 

 

 

             *منبع: فرجی، 1393، به نقل از Haughton and counsel، 2004

 

نظریه‌ها و مدل‌های توسعه منطقه‌ای به اوایل قرن بیستم باز می‌گردد. اما از دهه 1960 به بعد اکثر کشورهای در حال توسعه به نوعی از برنامه‌ریزی منطقه‌ای برای دستیابی به توسعه متعادل و کاهش شکاف توسعه بین مناطق پرداختند. دیدگاه‌های توسعه منطقه‌ای در دو دسته عمده به این شرح طبقه‌بندی می‌شوند: (1) دیدگاهی که بر پایه تقسیم فعالیت‌های اقتصادی ـ اجتماعی، به بخش‌های عملکردی و تکیه بر برنامه‌ریزی بخشی برای توسعه منطقه‌ای قابل تفکیک‌اند و (2) دیدگاهی که بر پایه تقسیم قلمرو فضایی انسان‌ها وفعالیت‌ها و یکپارچگی آنها در محیط، به برنامه‌ریزی فضایی برای توسعه منطقه‌ای تکیه دارند.

بر اساس این دیدگاه‌ها، نظریه‌های توسعه منطقه‌ای به سه دسته تفکیک می‌شوند: (1) نظریه‌های اقتصادی کلان و بخشی، شامل دیدگاه‌های رشد بخش‌های اقتصادی و پایه اقتصادی، (2) نظریه‌های اقتصاد فضا، شامل دیدگاه‌های قطب توسعه و مراکز رشد و (3) نظریه‌های توسعه فضایی آمایشی شامل دیدگاه‌های آگروپلیتن یا منظومه کشت شهری و نظریه سلسله مراتب سکونت‌گاه (شرکت مهندس مشاور سحاب اندیشه، 1388).

1-2-2- پیشینة مناطق ویژه اقتصادی در جهان

مناطق ویژه اقتصادی به شکلی متفاوت از امروز برای اولین بار در گیرالتار و سنگاپور ایجاد، و به ترتیب در سال‌های 1704 و 1819 به دولت ـ شهرهای ویژه اقتصادی تبدیل شدند. اولین منطقه ویژه اقتصادی در سال 1942 در پورتوریکو به وجود آمد. با این حال، اولین منطقه آزاد تجاری مدرن در شامروک ایرلند در سال 1959 ایجاد شد. در منطقه آزاد تجاری شامروک، فرودگاه بین‌المللی و رژیم گمرکی ویژه مستقر شد که ورود مواد خام را آسان می‌کرد و سبب جذب کارخانه‌های صنعتی در منطقه می‌شد. پس از موفقیت منطقه شامروک، مناطق ویژه اقتصادی در شرق آسیا و آمریکای لاتین به شدت گسترش یافت و مورد توجه قرار گرفت. مناطق ویژه اقتصادی بیشتر درکشورهای جنوب شرق آسیا وآمریکای لاتین اجرا شد که مدل توسعه‌شان را بعد از جنگ جهانی دوم از جایگزینی واردات صنعتی به توسعه صادرات تغییر دادند (The World Bank Group, 2008: 9). در حال حاضر در 135 کشور، بیش از 3000 منطقه ویژه اقتصادی ایجاد شده است. این مناطق سبب ایجاد 70 میلیون شغل و 500 بیلیون دلار درآمد شده‌اند (Agarwl, 2007).

1-3- پیشینة پژوهش

در ایران و جهان گزارش‌ها، پژوهش‌ها و مقالات بسیاری در باره تاثیر بنادر و مناطق ویژه اقتصادی بر توسعه منطقه، اشتغال، زیرساخت‌ها، توسعه اقتصادی، مسائل اجتماعی و فرهنگی تهیه و انتشار یافته است. طبق جدول (2) بنادر و مناطق ویژه اقتصادی در برخی موارد اثرات مثبت و در برخی موارد اثرات منفی بر منطقه پیرامونی خود داشته‌اند.

جدول (2): پیشینة تحقیق

نتیجه پژوهش

محل

موردمطالعه

پژوهشگر

این منطقه توانسته است نرخ بیکاری شهرستان را کاهش دهد   و به بسیاری از اهداف خود جامعه عمل بپوشاند و بسیاری از نیازهای منطقه را برطرف   کند.

منطقه ویژه اقتصادی سیرجان

عباسلو (1382)

نتایج تحقیق حاکی از آن است که آسیب‌های فراوانی در   سطوح مختلف اجتماعی و فرهنگی در منطقه بروز کرده و در اکثر ابعاد بررسی شده است.   این منطقه با معضلات جدی روبه روست . به علاوه شواهد نشان می‌دهد اجتناب کردن از   این مشکلات در صورت داشتن رویکردی اجتماعی و فرهنگی و برنامه‌ریزی فرابخشی امکان‌پذیر   است‌.

 

منطقه   ویژه عسلویه

 

طالبیان   و همکاران (1387)

نتایج تحقیق نشان می‌دهد منطقه آزاد تجاری ـ صنعتی ارس   با توجه به موقعیت استراتژی، همسایگی با کشور های ICS (کشورهای مستقل مشترک‌المنافع)،   قرارگیری در کریدورهای بین‌المللی حمل و نقل (شش کریدور) و قرار گرفتن در مسیر   جاده ابریشم، نزدیکی به ترکیه به عنوان دروازه اروپا، قابلیت ایجاد ارتباط جاده‌ای   و ریلی بین کشور های شمال ایران با حوزه خلیج فارس در کوتاه‌ترین مسیر، وجود رودخانه   ارس به عنوان عامل پیونددهنده طبیعی، برخورداری از پشتیبانی مادر شهر تبریز،   جاذبه‌های گردشگری و ...، و در صورت داشتن برنامه جامع منطقه‌ای، مستعد توسعه   همه‌جانبه منطقه‌ای است.

 

 

منطقه ارس

 

 

کرمی   و قالیباف (1390)

یافته‌های   پژوهش نشان داده‌اند که حضور صنعت و گسترش سریع توسعه صنعتی در منطقه، پیامدهای دوگانه‌ای   داشته است. همپای توسعه صنعتی در منطقه، شاخص‌های توسعه پایدار در اجتماعات محلی،   تحقق نیافته است. بخش‌هایی مانند آموزش، بهداشت، زیرساخت‌ها و امکانات زیربنایی نسبت   به قبل از ورود صنعت به منظقه بهبود یافته‌اند، اما در حوزه‌های دیگر بهبود ملاحظه   نمی‌شود و گاهی آثار منفی دیده می‌شود. وضعیت اشتغال و معیشت پایدار بومیان، چندان   مطلوب نیست. در حوزه محیط زیست و کشاورزی، آلودگی‌ها و افت تولید دیده می‌شود   همچنین در حوزه‌های اجتماعی، آسیب‌های مختلف و تبعیض‌های گوناگون اتفاق افتاده است.

 

منطقه ویژه عسلویه

 

ملاکی   و عنبری (1390)

به   تحلیل اثرات اقتصادی منطقه آزاد بندر انزلی بر توسعه روستاهای پیرامون پرداخته   است. نتایج به‌دست آمده نشان می دهد تاثیر منطقه آزاد   تجاری ـ صنعتی بندرانزلی بیشتر از جنبه کالبدی می‌باشد، زیرا منطقه آزاد تجاری ـ   صنعتی بندر انزلی درحال حاضر در حال تکمیل امکانات زیربنایی و طرح‌های عمرانی است   و این نوع فعالیت آن بر جنبه کالبدی روستاهای پیرامون، تاثیرگذارتر بوده است.

 

بندر انزلی

 

جمال   پور (1391)

یافته‌های   تحقیق نشان می‌دهد بندر انزلی در میان سه بندر مورد مقایسه، به لحاظ معیارهای   مورد بررسی در مرتبه اول قرار گرفت و به عنوان مناسب‌ترین بندر جهت توسعه منطقه   شمال کشور انتخاب شد.

مقایسه   بین سه بندر نوشهر و امیر آباد  و انزلی

پریزادی   وهمکاران (1391)

نتایج   تحقیقشان حاکی از این است که با ایجاد منطقه آزاد قشم شاخص‌های توسعه اجتماعی و   نماگرهای اقتصادی مانند گسترش بازارهای تجاری، اسکله‌ها، گمرک‌ها، اشتغال روند   رو به رشدی داشته است. از طرف دیگر، با وجود تاثیرات مثبت حاصل از ایجاد منطقه   آزاد قشم در برخی از شاخص‌های امنیتی و جرم نظیر قاچاق کالا، فروش مشروبات الکلی   و ... افزایش یافته است. تبعات این جرم نیز بر ساختار شهری قشم بی‌تاثیر نخواهد   بود.

 

 

منطقه   آزاد قشم

 

بیرانوند   زاده و همکاران (1392)

نتایج   تحقیق نشان می‌دهد رابطه زیادی بین میزان افزایش سود برای کانتینر بنادر محلی،   سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی، ارزش تولید ناخالص صنعتی و رشد اقتصاد منطقه‌ای وجود   دارد. همچنین سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی وابستگی زیادی با توسعه حمل و نقل منطقه‌ای   دارد. پس برای تقویت سیستم تدارکات باید اقدامات بیشتری مانند ارتقای امکانات   بندر، کاهش هزینه انتقالات سازمانی و بالا بردن بهره‌وری بنادر دلتای رود   مروارید و توسعه اقتصاد محلی انجام گیرد.

 

بنادر   دلتای رود مروارید

Zhang (2005)

 

یافته‌های   تحقیق نشان می‌دهد مناطق ویژه اقتصادی سبب ایجاد برخی نابرابری‌ها و تصاحب زمین   و تبعیض بر زنان شده و تلاش‌هایی توسط مردم هند برای ازبین بردن برخی قوانین   انجام شده است.

مناطق   ویژه اقتصادی در هند

Ksingh (2011)

این   بندر سبب به وجود آمدن اشتغال و افزایش حقوق در سطح منطقه شده است. به منظور حفظ   این رشد به عنوان موتور اقتصادی، بندر باید به سرمایه‌گذاری در ترمینال، راه آهن   و زیرساخت‌های دسترسی به بزرگراه برای پاسخگویی به تقاضای آینده جهت جذب سرمایه‌گذاران   و اجاره املاک برای سرمایه‌گذاری انجام دهد تا توسعه اقتصادی بیشتری در این   ایالت و استان صورت پذیرد.

بندر   تاکوما

Associates (2014)

 

1-4- محدوده مورد مطالعه

1-4-1- معرفی منطقه ویژه اقتصادی بندر  امیرآباد

منطقه ویژه اقتصادی بندر امیرآباد در شرق استان مازندران و فاصله 51 کیلومتری مرکز استان با مختصات جغرافیایی22/53 شرقی و 41/36 شمالی قرار دارد. عملیات ساختمانی این بندر از سال 1375 آغاز شد و در سال 1376 با توجه به موقعیت ممتاز و استعدادهای بالقوه از سوی شورای عالی مناطق آزاد به عنوان منطقه ویژه معرفی گردید، ظرفیت‌های عملیاتی این بندر در فاز اول 5/6 میلیون تن بود و برای ظرفیت 18 میلیون تن در فاز نهایی طراحی شده است.  در حال حاضر، فاز یک منطقه ویژه اقتصادی بندر امیرآباد به اتمام رسیده و قرار است در آینده فاز دو و سه آن به بهره برداری برسد. این بندر توانسته است دو هزار ظرفیت اسمی اشتغال ایجاد کند. براساس طرح جامع، قرار است در آینده با تکمیل فاز سه، بندر به سیزده هزار فرصت شغلی دست یابد. بر اساس آمار سال 1392، بندر امیرآباد 2070332 تن به ارزش 1700746684 دلار صادرات و همچنین 1113373 تن به ارزش 588428082 دلار واردات داشته است (سازمان صنعت، معدن و تجارت استان مازندران، 1392).                                                                                                                                   

1-4-2- اهداف ایجاد منطقه ویژه اقتصادی بندر امیرآباد

ایجاد تحرک در اقتصاد منطقه و کمک به بین‌المللی شدن اقتصاد ملی، توسعه صنایع و افزایش میزان سرمایه‌گذاری کشورهای خارجی در بخش صنعت، تقویت شبکه‌های حمل و نقل و تسریع در انجام امور زیربنایی، جذب واردات با هزینه کمتر که مبنای استراتژی توسعه صادرات خواهد بود، افزایش اشتغال در غرب و شرق استان مازندران، افزایش درآمد ارزی کشور از اهداف ایجاد منطقه ویژه اقتصادی بندر امیرآباد بوده است ( مطالعات کالبدی طرح جامع بندر امیرآباد، 1382). 

1-4-3- فعالیت‌های منطقه ویژه اقتصادی بندر امیرآباد

تخلیه و بارگیری کالا از/به کشتی، نگهداری کالا در سطح اسکله، نگهداری کالا در انبارها به تفکیک نوع و مقدار، امور اداری، پشتیبانی و تدارکاتی اسکله‌ها، تأمین نیازهای رفاهی و خدماتی کارکنان و ملوانان، انبارهای نگهداری کالاهای عمومی، منطقه صنعتی، منطقه مخازن نفتی، خدمات اداری، پشتیبانی منطقه ویژه، شبکه ارتباط ریلی، شبکه ارتباط جاده‌ای، شبکه‌های انتقال انرژی و تاسیسات زیربنایی ( مطالعات زیست محیطی طرح جامع بندر امیرآباد، 1382)                

منطقه مورد مطالعه شامل دو شهرستان بهشهر و نکا می‌باشد. شهرستان بهشهر با مجموع مساحت 27/1416 کیلو‌متر‌مربع، 6% از مساحت استان را به خود اختصاص داده ‌است. این شهرستان دارای 3 نقطه شهری، 2 بخش و 5 دهستان است. جمعیت بهشهر براساس آخرین سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1390 حدود 155247 نفر با 46126 خانوار بوده است. از کل جمعیت شهرستان، 5/71% شهری (110945 نفر) و 5/28% روستایی (44302 نفر) می‌باشند (طرح جامع شهرستان بهشهر، 1392).

شهرستان نکا با وسعت حدود 8/1358 کیلومترمربع، معادل 71/5% مساحت استان را به خود اختصاص داده است. این شهرستان دارای 1 نقطه شهری، 2 بخش و 5 دهستان است. جمعیت نکا براساس آخرین سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1390 حدود 111944 نفر با 32635 خانوار بوده است. از کل جمعیت شهرستان، 3/45% شهری (50680 نفر) و 7/54% روستایی (61264 نفر) می‌باشند (طرح جامع شهرستان نکا، 1392).

در شکل (1) موقعیت بهشهر، نکا و بندر امیرآباد نشان داده شده است.

شکل (1): سیمای عمومی استان  مازندران و محدوده مورد مطالعه*

                       

*منبع: سایت منطقه ویژه اقتصادی بندر امیرآباد

 

2- روش تحقیق

روش تحقیق در پژوهش حاضر، توصیفی ـ تحلیلی می‌باشد که با استفاده از شیوه‌های اسنادی، کتابخانه‌ای و میدانی (جمع‌آوری پرسشنامه، مصاحبه و مشاهده میدانی) انجام شد. جامعه آماری پژوهش با توجه به هدف تحقیق مبنی بر بررسی نقش منطقه ویژه اقتصادی بندر امیرآباد در توسعه منطقه‌ای شرق مازندران انتخاب شد. جامعه آماری تحقیق شامل 320 نفر از مدیران محلی و کارشناسان می‌باشد که از بین آنها تعداد 175 نفر با استفاده از شاخص کوکران  برای انجام تحقیق انتخاب شدند. تحقیق حاضر از لحاظ هدف، کاربردی و به لحاظ روش از نوع توصیفی می­باشد. برای تدوین تحقیق اقدام به جمع­آوری اطلاعات به دو روش میدانی و اسنادی شد. اطلاعات مربوط به مبانی نظری و پیشینه تحقیق به صورت اسنادی تهیه گردید. داده‌ها و اطلاعات میدانی از طریق پرسشنامه با استفاده از طیف لیکرت و بر مبنای مسئله پژوهش طراحی شد. جهت آزمون برازش داده­ها و تعیین میزان پایایی و روایی آنها و ابزارهای اندازه­گیری از روش آماره آلفای کرونباخ استفاده شد که میزان آن در ابعاد اقتصادی برابر با 712/.، ابعاد اجتماعی ـ فرهنگی 743/. و ابعاد کالبدی 789/. به دست آمد که موید مطلوب بودن پایایی پژوهش می‌باشد و روایی پرسشنامه توسط 15 تن از اساتید جغرافیا و صاجب نظر در مسائل مربوطه تایید شد. در جدول (3) ابعاد، شاخص‌ها و گویه‌های تحقیق ارائه شده است.

                                                                                                 

 

 

 

 

 

 

 

جدول (3): ابعاد، شاخص‌ها و گویه‌های تحقیق

گویه

شاخص

ابعاد

استمرار تولیدات   زراعی و باغی، استمرار فعالیت‌های دامی و دام‌پروری، افزایش سطح زیر کشت محصولات   کشاورزی، کاهش صیادی و ماهیگیری

ساختار کشاورزی

اقتصادی

دستیابی به تسهیلات   بانکی و بیمه، ارتقای گردشگری منطقه، رونق حمل و نقل بار و مسافر، رونق مراکز   پذیرایی، اقامتی و تعمیرگاهی، گسترش مراکز خدمات بین راهی

ساختار خدمات

افزایش   و جذب سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی، توسعه مراکز صنعتی

ساختار صنعت

ایجاد و رونق   اشتغال، تنوع شغلی، اشتغال زنان، تاثیر بر اشتغال فصلی

اشتغال

افزایش درآمد و قیمت‌ها   و هزینه‌های زندگی، افزایش هزینه‌های حمل و نقل، کاهش نابرابری‌های درآمدی

درآمد

تعدیل مهاجرت‌های   روستا به شهر، تعدیل مهاجرت‌های برون منطقه‌ای

مهاجرت

 

اجتماعی   ـ فرهنگی

 

افزایش حس تعلق   مکانی، افزایش یکپارچگی قومی ـ فرهنگی، توسعه مراکز فرهنگی و هنری

فرهنگی ـ اجتماعی

کاهش جرائم اجتماعی

امنیت اجتماعی

افزایش سطح تحصیلات   در منطقه، جذب نیروی متخصص به منطقه، توسعه مراکز آموزشی عالی، توسعه مراکز   آموزش فنی و حرفه‌ای

آموزشی

تغییر کاربری اراضی   کشاورزی، تغییر کاربری اراضی مراتع و جنگل‌ها، افزایش قیمت زمین

کاربری اراضی

 

 

کالبدی

 

 

گسترش شبکه حمل و   نقل ریلی، دسترسی به راه‌های ارتباطی، افزایش کیفیت راه‌ها، افزایش تصادفات جاده‌ای

ارتباطات و

حمل‌ونقل

بهبود شبکه: توزیع   آب شرب، توزیع آب کشاورزی، توزیع گاز، توزیع برق، توزیع مخابرات، دفع فاضلاب و   آب‌های سطحی و میزان دسترسی به اینترنت و IT  

شبکه زیرساختی

بهبود سیستم جمع‌آوری زباله، جلوگیری از آلودگی محیط زیست

محیط زیست

 

3- تجزیه و تحلیل داده‌ها

ابعاد اقتصادی شامل شاخص‌های ساختار کشاورزی، ساختار صنعت، ساختار خدمات، اشتغال و درآمد می‌باشد. طبق جدول (4) میانگین مشاهده شده در در مورد شاخص‌ها به این شرح‌اند: ساختار کشاورزی 93/2، ساختار صنعت 61/3، ساختار خدمات 54/3، اشتغال 09/3 و درآمد 83/2 می‌باشد.  

جدول (4): نتایج آزمون تی تک نمونه‌ای شاخص‌های ابعاد اقتصادی

شاخص

میانگین مشاهده‌شده

میانگین تئوریک

مقدار T

درجه آزادی

سطح معناداری

نتیجه آزمون

ساختار کشاورزی

93/2

1/3

564/2-

174

011/0

معنادار

ساختار صنعت

61/3

1/3

375/6

174

000/0

معنادار

ساختار خدمات

54/3

1/3

337/6

174

000/0

معنادار

اشتغال

09/3

1/3

091/.-

174

928/0

بی‌معنا

درآمد

83/2

1/3

084/5-

174

000/0

معنادار

                                         

بر اساس جدول (4) در شاخص‌های ساختار کشاورزی، ساختار صنعت، ساختار خدمات و درآمد، اختلاف معنادار است اما در شاخص اشتغال معنادار نیست. همچنین تاثیر بندر بر شاخص‌های ساختار خدمات و ساختار صنعت مثبت است و بر ساختار کشاورزی و در آمد کم می‌باشد.

ابعاد اجتماعی ـ فرهنگی شامل شاخص‌های مهاجرت، روابط فرهنگی و اجتماعی، امنیت اجتماعی و آموزشی می‌باشد. طبق جدول (5) شاخص مهاجرت با کسب میانگین 03/3 بیشترین میانگین مشاهده‌شده را دارا می‌باشد. پس از آن به ترتیب شاخص آموزشی با 87/2، روابط فرهنگی و اجتماعی با 84/2 و امنیت اجتماعی با 58/2 دارای کمترین مقدار میانگین می‌باشند.

جدول (5): نتایج آزمون تی تک نمونه‌ای شاخص‌های ابعاد اجتماعی ـ فرهنگی

شاخص

میانگین مشاهده‌شده

میانگین تئوریک

مقدار T

درجه آزادی

سطح معناداری

نتیجه آزمون

مهاجرت

03/3

1/3

909/0-

174

365/0

بی‌معنا

فرهنگی و اجتماعی

84/2

1/3

681/3-

174

000/0

معنادار

امنیت   اجتماعی

58/2

1/3

794/5-

174

000/0

معنادار

آموزشی

87/2

1/3

674/2-

174

008/0

معنادار

                               

بر اساس جدول (5) در شاخص‌های ساختار روابط فرهنگی و اجتماعی، امنیت اجتماعی و آموزشی، اختلاف معنادار است اما در شاخص مهاجرت معنادار نیست. همچنین تاثیر بندر بر شاخص‌های فوق کم می‌باشد.

ابعاد کالبدی شامل شاخص‌های کاربری اراضی، شبکه ارتباطات و حمل و نقل، شبکه زیرساختی و محیط زیست می‌باشد. میانگین مشاهده‌شده برای شاخص کاربری اراضی 92/1، محیط زیست 66/2، شبکه ارتباطات و حمل و نقل 93/2، و شبکه زیرساختی 10/3 می‌باشد که از کمترین مقدار به بیشترین مقدار در نوسان بوده است.  

 

جدول (6): نتایج آزمون تی تک نمونه‌ای شاخص‌های ابعاد کالبدی

شاخص

میانگین مشاهده‌شده

میانگین تئوریک

مقدار T

درجه آزادی

سطح معناداری

نتیجه آزمون

کاربری اراضی

92/1

1/3

581/16-

174

000/0

معنادار

شبکه   ارتباطات و حمل و نقل

93/2

1/3

344/2-

174

020/0

معنادار

شبکه   زیرساختی

10/3

1/3

089/0

174

929/0

بی‌معنا

محیط زیست

66/2

1/3

833/6-

174

000/0

معنادار

 

بر اساس جدول (6) اختلاف در شاخص‌های کاربری اراضی، شبکه ارتباطات و حمل و نقل و محیط زیست معنادار است اما در شاخص شبکه زیرساختی معنادار نیست. همچنین بندر امیرآباد تاثیر کمی بر این شاخص‌ها گذاشته است.

نتایج به‌دست آمده در جدول (7) نشان می‌دهد سطح معناداری در مورد ابعاد اقتصادی 074/0 می‌باشد، بنابراین معنادار نیست. میانگین مشاهده‌شده در مورد ابعاد اجتماعی ـ فرهنگی 83/2، یعنی از میانگین تئوریک کمتر می‌باشد که نشان‌دهندة تاثیر متوسط بندر امیرآباد بر این بعد می‌باشد. میانگین مشاهده‌شده در مورد ابعاد کالبدی 65/2، یعنی از میانگین تئوریک کمتر می‌باشد که به دلیل فاصله زیادی که با میانگین تئوریک دارد نشان‌دهندة تاثیر کم بندر  امیرآباد بر این بعد می‌باشد.

جدول (7): نتایج آزمون تی تک نمونه‌ای در سطح ابعاد

ابعاد

میانگین مشاهده‌شده

میانگین تئوریک

مقدار T

درجه آزادی

سطح معناداری

نتیجه آزمون

اقتصادی

20/3

1/3

795/1

174

074/0

معنادار

اجتماعی ـ فرهنگی

83/2

1/3

664/4-

174

000/0

بی‌معنا

کالبدی

65/2

1/3

651/8-

174

000/0

معنادار

 

در این قسمت به بررسی میزان تاثیر بندر بر هر یک از ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی ـ فرهنگی و کالبدی با استفاده از مدل فریدمن پرداخته می‌شود. بر اساس جدول (8) ابعاد اقتصادی با مقدار 96/2 بیشترین تاثیر را دارد و پس از آن به ترتیب ابعاد کالبدی با مقدار 93/1 و ابعاد اجتماعی ـ فرهنگی با مقدار 11/1 در رتبه‌های بعد قرار دارند.

جدول (8): نتایج آزمون فریدمن

کای اسکوئر

کالبدی

اجتماعی ـ فرهنگی

اقتصادی

درجه آزادی

سطح معناداری

نتیجه آزمون

16/301

93/1

11/1

96/2

2

000/0

معنادار

 

                                             

طبق جدول (9) میانگین مشاهده‌شده با کسب مقدار 89/2 از میانگین تئوریک یعنی مقدار 1/3 کمتر می‌باشد. با توجه به فاصله کم میانگین مشاهده‌شده با میانگین تئوریک می‌توان نتیجه گرفت که بندر بر  شاخص‌های توسعه منطقه‌ای تأثیر متوسط دارد.

جدول (9): آزمون T از فرضیة کلی

ابعاد

میانگین   مشاهده‌شده

میانگین   تئوریک

مقدار   T

درجه   آزادی

سطح   معناداری

نتیجه   آزمون

کلی

89/2

3.1

171/4-

174

000/0

معنادار

 

 

 

 

4- نتیجه‌گیری

مناطق ویژه به عنوان یک طرح بزرگ ملی می‌تواند به توسعه منطقه‌ای منجر شود. ایجاد منطقه ویژه اقتصادی نه تنها از اقتصاد ملی جدا نیست بلکه راهی برای توسعه صنعتی و یک نوع برنامه‌ریزی کلان توسعه اقتصادی ـ اجتماعی به شمار می‌رود. در اجرای طرح‌های بزرگ ملی، باید نسبت به ایجاد پیوند متوازن و منطقی بین توسعه کلان ملی و توسعه در سطح منطقه توجه کافی صورت پذیرد. با تدوین یک برنامه‌ریزی درست و مناسب در عرصه‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و کالبدی و ایجاد مناطق ویژه اقتصادی می‌توان به ایجاد اشتغال، افزایش درآمد، بهبود شبکه زیرساختی و کالبدی، بهبود وضعیت فرهنگی و اجتماعی منطقه، رشد و رونق اقتصادی و خروج اقتصاد مناطق محروم از روکود و دست‌آخر به توسعه منطقه‌ای دست یافت.

در چند سال گذشته تحریم‌ها اثرات منفی زیادی مانند تبدیل و تخصیص اراضی کشاورزی و دامی و مناطق صید به فعالیت‌های منطقه ویژه، عدم تأمین رضایت ساکنان منطقه و روستاهای اطراف در زمینة اشتغال‌زایی، افزایش شکاف و اختلاف بین مدیران، مسئولان و مردم  دو شهرستان نکا و بهشهر، استفاده ترانزیتی از یک جاده روستایی به دلیل فقدان برنامه‌ریزی مناسب جهت ایجاد جادة ترانزیتی، عدم شکل‌گیری مراکز آموزشی مورد نیاز به علت به وجود نیامدن فرصت‌های مناسب شغلی توسط منطقه ویژه، بر فعالیت‌های این منطقه گذاشت و در نهایت نتوانست سرمایه‌گذاری‌های داخلی و خارجی را جذب کند.

به منظور تحقق اهداف مربوط به پروژه ایجاد منطقه ویژه اقتصادی بندر امیرآباد انجام اقدامات زیر پیشنهاد می‌شود:

(1) بهبود عملکرد بندر شامل:

  • تبلیغات گسترده بین‌المللی درزمینة توانمندی‌ها، قابلیت‌ها و موقعیت منطقه،
  • جذب هر چه بیشتر سرمایه‌گذاری‌های داخلی و خارجی و سوق دادن هر چه بیشتر آنها به سمت فعالیت‌های مولد و صنعتی ازطریق برقراری تسهیلات لازم مانند ایجاد بانک‌ها وبیمه‌های خصوصی طبق عرف بین‌المللی، فراهم کردن شرایط تضمین سرمایه آنها، کاهش نقش قوانین ومقررات دولتی در نحوة اداره منطقه آزاد ضمن حفظ اقتدار و منافع ملی، کاهش تشریفات گمرکی، انتظامی، بهداشتی و استاندارد کالا،
  • توسعه ارتباطات رسانه‌ای در سطح منطقه و راه‌اندازی برنامه‌های رادیویی و اینترنتی جهت معرفی بندر و منطقه ویژه اقتصادی امیرآباد و معرفی تسهیلات و قابلیت‌های آن به سرمایه گذاران در اقصی نقاط جهان به ویژه کشورهای همجوار،
  • برقراری سیستمی که به واسطه آن به صورت مستمر، پیوسته و علمی نقاط قوت و ضعف امور شناسایی شود و از نیازها، انتظارات و دیدگاه‌های صاحبان کالا به درستی اطلاع حاصل گردد،
  • ایجاد وحدت رویه و یکسان‌سازی رویه‌های قانونی بین ادارات و ارگان‌های مرتبط با امر ترانزیت از قبیل گمرک، نیروی انتظامی، قرنطینه، بهداشت، ادارات بازرگانی و تعاونی‌های مرزی و منطقه ویژه،  
  • بهبود وتوسعه راههای ارتباطی جاده ای وریلی  بین بندر امیر آباد با سایرنقاط کشور،

(2) بهبود وضعیت کالبدی و زیرساختی شامل:

  •  تامین امکانات رفاهی لازم در زمینه‌های آب، برق و مخابرات، خدمات بهداشتی، آموزشی، ورزشی و تفریحی، اماکن عمومی و هتل‌ها،
  • توجه لازم و سرمایه‌گذاری هر چه بیشتر در امور زیربنایی،

(3) بهبود وضعیت اجتماعی ـ فرهنگی شامل:

  • ایجاد هماهنگی با مدیران محلی مخصوصا در سطح شوراها و دهیاری‌ها و گوش دادن به نظرات و مشکلات آنها،
  • اطلاع‌رسانی شفاف و گسترده در مورد نقش و جایگاه سازمان منطقه ویژه و حدود وظائف و اختیارات آن در قبال توسعه اجتماعی بومی،
  • توجه و احترام به فرهنگ و ارز‌ش‌های سنتی جامعه محلی و برگزاری جشن ها و مراسم هایی با توجه به ارزش های سنتی منطقه می‌تواند به جلب اعتماد و ارتباط بیشتر مردم با منطقه ویژه کمک کند،

(4) بهبود وضعیت کشاورزی شامل:

  • ایجاد بازارچه‌های محلی جهت فروش و رونق محصولات کشاورزی و صنایع دستی مردم محلی به مراجعه‌کنندگان، رانندگان و پرسنل شاغل در بندر و صنایع مستقر در آن،
  • حمایت از صادرات محصولات کشاورزی به کشورهای حاشیه دریای خزر،
  • حمایت و جذب صنایع و سرمایه‌گذاری‌های مرتبط با محصولات کشاورزی و دامی در بندر،
  • ارائه تسهیلات و امکانات جهت ایجاد پرورش و صید ماهی،

(5) بهبود محیط‌زیست منطقه شامل:

  • حفاظت از تنوع زیستی (ژن‌ها و گونه‌ها)
  • مدیریت و بهره‌برداری پایدار از اکوسیستم‌های آب‌های داخلی و تالاب‌ها،  
  • مدیریت و بهره‌برداری از سواحل و دریاها،
  • مدیریت و بهره‌برداری از اکوسیستم های خشکی،
  • توسعه گردشگری طبیعی و پایدار و

(6) بهبود وضعیت اشتغال شامل:

  • استفاده بیشتر از نیروهای بومی در جذب و استخدام و
  • شناسایی تخصص‌های مورد نیاز در منطقه ویژه اقتصادی و تشویق و حمایت از  ایجاد آموزشگاه جهت مرتفع ساختن این نیازها.
  1. Associates Martin. (2014). The 2013 Economic impact of The Port of Tacoma. www.martinassoc.net.
  2. Reyes, Richard. (2011). Latin American Special Economic Zones and Their impacts on Regional Security. Naval Postgraduate School, pp. 1-113.
  3. The World Bank Group. (2008). Special Economic Zones Performance, Lessons Learned, and Implications for Zone Development. www.fias.net. pp. 1-74.
  4. Aggarwal Aradhna. (2007). Impact of SEZs on Employment, Poverty, Human Development. Indian Council for Research on International Economic Relations, Working Paper No. 194.
  5. Haughton, G., Counsell, D., (2004). Regions, spatial strategies and sustainable development. Routledge.
  6. K Singh, Rakesh. (2011). Impact of Special Economic Zones on the Poor and Women in India. ONGOING PROJECTS, www.isidelhi.org
  7. Zhang, Guoqiang. Zhang, Ning. (2005). container Ports development and regional Economic Growth: an Empirical Research on the pearl River Delta Region of China. Proceedings of the Eastern Asia Society for Transportation Studies, Vol. 5, pp. 2136 – 2150.
دوره 3، شماره 4
اسفند 1396
صفحه 27-35
  • تاریخ دریافت: 11 شهریور 1394
  • تاریخ پذیرش: 15 خرداد 1395