1- مقدمه

در شرایط کنونی اقتصاد ایران، توسعه صادرات و واردات از مهم‌ترین مسائل اقتصادی و سیاسی محسوب می‌شود. شناخت عوامل موثر بر توسعه صادرات و واردات، از مسائل مهم و ضروری می‌باشد. زیرا توسعه صادرات و واردات نه تنها از منظر ارزآوری، بلکه از نظر ایجاد اشتغال نیز از اولویت ویژه‌ای برخوردار است (محنت­فر و خاک­پور، 1384). موانع تجاری و سیاست­های ضدصادراتی، رشد صادرات را به پایین­تر از وضعیت بالقوه آن کاهش خواهد داد. نظارت و کنترل واردات گرچه به‌منظور حمایت از ترازپرداخت­ها انجام می‌شود اما می‌تواند باعث کاهش کارایی شود. هرچند آزادسازی تجاری به لحاظ نظری باعث افزایش رشد واردات و صادرات می‌شود اما تاثیر آن بر تراز تجاری و ترازپرداخت­ها مبهم می‌باشد و بیشتر به اثرات نسبی رشد صادرات و واردات و همچنین به تغییرات قیمت­های نسبی بستگی دارد (ابریشمی و همکاران، 1391). بر اساس اهداف برنامه اول و دوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور، ایران در مسیر و ردیف صادرکنندگان بزرگ بسیاری از فرآورده­های مهم صنعتی و راهبردی قرار گرفته است، با این حال، شرط اساسی تحقق آن، اعمال سیاست‌های حمایتی صادراتی و وارداتی کشور و ایجاد تغییرات اساسی در ساختارهای سازمانی به‌منظور بهبود صادرات و واردات می‌باشد (تهرانچیان، 1389).

1-2- چارچوب نظری

صادرات کالا عبارت از خروج کالا از قلمرو گمرکی جمهوری اسلامی، و واردات کالا عبارت از ورود کالا به قلمرو گمرکی جمهوری اسلامی می‌باشد (جوربنیان، 1390). در واقع منظور از کالاهای وارداتی، کالاهایی است که برای مصرف یا فروش، سفارش و به کشور وارد و با انجام تشریفات گمرکی ترخیص می‌شوند (افخمی­راد، 1390).

با بررسی­های به عمل آمده ساختار سازمانی یکی از مهم‌ترین عواملی است که می­تواند صادرات و واردات را تحت تأثیر قرار دهد. ساختار سازمانی، تجلی تفکر سیستمی است (Ahmed, 1999). ساختار یک سازمان را می­توان مجموعه راه­هایی دانست که طی آن فعالیت­های سازمان به وظیفه­های شناخته‌شده تقسیم و میان این وظیفه­ها هماهنگی تأمین می­شود (Farhang et al., 2011). در واقع ساختار سازمانی حاصل فرایند سازماندهی می‌باشد و عبارت است از سیستم روابطی که به‌طور غیررسمی شکل گرفته و به‌طور رسمی تصویب شده باشد و حاکم بر فعالیت افرادی است که برای کسب اهداف مشترک به هم وابسته‌اند (رضاییان، 1383). ریچارد دفت ساختار سازمانی را منعکس در چارت سازمانی می‌داند چرا که در چارت سازمانی مجموعه کاملی از فعالیت­های اساسی و فرایند فعالیت‌های یک سازمان به صورت ظاهری قابل رؤیت است. سه مولفه اصلی برای ساختار سازمانی مطرح شد و در پرسشنامة ارزیابی از پاسخگویان سؤال شد. این مولفه­ها عبارتند از: (1) پیچیدگی، که درجه­ای از تخصصی کردن افراد بر حسب تخصص شغلی آنها در داخل سازمان را نشان می‌دهد (Fry, 2004)، (2) رسمیت، که بیانگر میزان استانداردشدن مشاغل درون سازمان می‌باشد (Fredricksons, 2006) و (3) تمرکز، که درجه انعطاف­پذیری در تصمیم­گیری و ارزیابی فعالیت­ها به صورت متمرکز را نشان می‌دهد (Fredricksons, 2006). مدل مفهومی تحقیق در شکل (1) نشان داده شده است.

شکل (1):  مدل مفهومی تحقیق

2- روش تحقیق

تحقیق حاضر، از نظر روش، از نوع تحقیقات توصیفی و همبستگی است که در آن، همبستگی بین متغیرهای وابسته و متغیر مستقل بررسی و نشان داده می­شود، از نظر نوع نظارت و درجه کنترل، در زمره تحقیقات میدانی قرار دارد و از لحاظ هدف، جزء تحقیقات کاربردی محسوب می‌شود. ابزار جمع‌آوری اطلاعات، پرسشنامه می‌باشد. جهت اندازه‌گیری متغیر ساختار سازمانی از پرسشنامه استاندارد ساختار سازمانی رابینز استفاده شد که دارای 17 پرسش شامل 6 پرسش برای مولفه پیچیدگی، 4 پرسش برای مولفه رسمیت و 7 پرسش برای مولفه تمرکز می‌باشد. در تنظیم آن از روش 5 نقطه­ای لیکرت استفاده شد. برای سنجش صادرات و واردات از پرسشنـامه 13 فقـره‌ای محقق‌سـاخته و از روش پنـج درجـه­ای لیـکرت (از 1= کاملاً موافقم تا 5=کاملاً مخالفم) استفاده شد. با رعایت شاخص استاندارد بودن پرسشنامه، سوالات متناسب با مبانی نظری و با توجه به جزئیات هر کدام از متغیر­ها تعریف شد و با متخصصان امر و اساتید مدیریت، در رابطه با سوالات تبادل نظر و بررسی لازم صورت پذیرفت و دست آخر، پرسشنامه نهایی بعد از تدوین، در اختیار پاسخگویان قرار گرفت. روایی پرسش‌ها از نظر محتوا تأیید شد. جهت محاسبه ضریب پایایی از ضریب آلفای کرانباخ استفاده شد. با توجه به اینکه تمام ضرایب، بالای 7/0 بود، پایایی پرسشنامه تأیید شد. جامعه آماری تحقیق حاضر، مشتریان (صادرکنندگان و واردکنندگان) اداره کل بنادر و دریانوردی استان گیلان (شهرستان بندر انزلی) می‌باشند. با در نظر گرفتن تعداد جامعه آماری و با استفاده از جدول مورگان، حجم نمونه 384 نفر تعیین شد که تعداد 425 پرسشنامه با استفاده از روش نمونه­برداری غیراحتمالی در اختیار پاسخگویان قرار گرفت. در نهایت تعداد 394 پرسشنامه از مشتریان جمع­آوری شد و اطلاعات گردآوری‌شده، تجزیه تحلیل شد.

3- تجزیه و تحلیل داده‌ها

3-1- فرضیات تحقیق

با توجه به متغیرهای تعیین‌شده، فرضیه‌های تحقیق به این شرح تعریف و ارائه شد:

H₁: ساختار سازمانی بر صادرات و واردات اداره کل بنادر و دریانوردی استان گیلان تأثیر دارد.

H_1a: پیچیدگی بر صادرات و واردات اداره کل بنادر و دریانوردی استان گیلان تأثیر دارد.

H_1b: رسمیت بر صادرات و واردات اداره کل بنادر و دریانوردی استان گیلان تأثیر دارد.

H_1c: تمرکز بر صادرات و واردات اداره کل بنادر و دریانوردی استان گیلان تأثیر دارد.

3-2- بحث و بررسی

پس از تجزیه و تحلیل داده­ها مشخص شد امتیاز متغیر ساختار سازمانی از حد متوسط مورد انتظار طیف بیشتر است. بنابراین، ساختار سازمانی در جامعه مورد تحقیق از نوع مکانیکی می‌باشد که باید به سمت ساختار سازمانی از نوع ارگانیکی سوق داده شود. میانگین صادرات و واردات در اداره کل بنـادر و دریانوردی استان گیلان (شهرستان بندر انزلی) از حـد

 متوسط مورد انتظار طیف کمتر است و از آنجا که میانگین به‌دست آمده با حد مطلوب و ایده­آل فاصله زیادی دارد باید این متغیرها در جامعه مورد تحقیق ارتقاء داده شوند. جهت آزمون فرضیات تحقیق از روش تحلیل رگرسیون استفاده شد.

با توجه به جدول (1) روشن می‌شود 05/0p≤ است یعنی مقدار سطح معناداری به‌دست آمده کمتر از 05/0 می‌باشد، بنابراین، ساختار سازمانی بر صادرات و واردات تأثیر معنادار دارد. در نتیجه، فرضیه اصلی یعنی فرضیه H₁ تایید می‌شود. شدت تأثیر ساختار سازمانی بر صادرات و واردات 7/32% است که با توجه به علامت ضریب بتا جهت این تاثیر معکوس می‌باشد. همچنین ضریب تعیین بین دو متغیر نیز برابر با 107/0 به‌دست آمد که نشان می‌دهد متغیر ساختار سازمانی به میزان 7/10% می‌تواند متغیر صادرات و واردات را پیش‌بینی کند.

با توجه به جدول (2) مشاهده می‌شود 05/0p≤ است یعنی مقدار سطح معناداری به‌دست آمده کمتر از 05/0 می‌باشد. بنابراین، پیچیدگی بر صادرات و واردات تأثیر معنادار دارد. در نتیجه، فرضیه فرعی اول یعنی H_1a تایید می‌شود. شدت تأثیر پیچیدگی بر صادرات و واردات 7/10% است که با توجه به علامت ضریب بتا جهت این تأثیر معکوس می‌باشد. همچنین ضریب تعیین بین دو متغیر نیز برابر با 011/0 به‌دست آمد که نشان می‌دهد متغیر پیچیدگی به میزان 1/1% می‌تواند متغیر صادرات و واردات را پیش‌بینی کند.

با توجه به جدول (3) مشاهده می‌شود 05/0p≤ است یعنی مقدار سطح معناداری به‌دست آمده کمتر از 05/0 می‌باشد. بنابراین، رسمیت بر صادرات و واردات تأثیر معنادار دارد. در نتیجه، فرضیه فرعی دوم یعنی H_1b تایید می‌شود. شدت تأثیر رسمیت بر صادرات و واردات 6/17% است که با توجه به علامت ضریب بتا جهت این تاثیر معکوس می‌باشد. همچنین ضریب تعیین بین دو متغیر نیز برابر با 031/0 می‌باشد که نشان می‌دهد متغیر رسمیت به میزان 1/3% می‌تواند متغیر صادرات و واردات را پیش‌بینی کند.