1- مقدمه

1-1- بیان مسئله

امروزه افزایش پیچیدگی‌ها و عدم‌قطعیت‌ها در مدیریت منابع انسانی موجب دشوارتر شدن کسب‌وکار و مدیریت ریسک‌های تخصصی در شرکت‌ها شده‌اند. میزان تحمل‌ شکست در مدیریت ریسک از سوی جامعه و سهامداران کاهش یافته و قوانین و مقررات نیز الزامات سخت‌گیرانه‌تری را پدید آورده است. شکست در مدیریت ریسک‌ها می‌تواند مهلک باشد و حفظ یکپارچگی و کنترل را روز به روز بحرانی‌تر کند، در این وضعیت چگونه می‌شود به ریسک توجه نکرد؟ همه برنامه‌ها کاملا مساوی نیستند. دو فرایند کاری مشابه با هزینه‌های مشابه و مباحث مشابه ممکن است از نظر ویژگی ریسک با هم متفاوت باشن.  فرآیند ارزیابی ریسک[1] اولین مرحله از مجموعة فعالیت‌های مدیریت ریسک است. ارزیابی ریسک برای پاسخ به این پرسش‌های انجام می‌شود: وقوع یک ریسک خاص چقدر آسیب در پی خواهد داشت؟ احتمال وقوع هر ریسک چقدر است؟ کنترل هر ریسک چقدر هزینه دارد؟ کنترل ریسک مقرون به صرفه است یا نه؟ مهم‌ترین فایدة ارزیابی ریسک، کمک به تصمیم‌گیری صحیح در انتخاب راه‌حل‌های امنیتی است. طبعا مدیران یک مجموعه حوصله ورود به جزئیات مربوط به ریسک را ندارند، از این‌رو، خروجی ارائه شده به آنها توسط کارشناسان که معمولا مسئول انجام ارزیابی ریسک هستند، اعداد و ارقام و نمودارهایی است که به تصمیم‌گیری آنها کمک می‌کند. ارزیابی ریسک می‌تواند ضرورت هزینه‌کردها در زمینة امنیت را برای تصمیم‌گیران مجموعه اثبات کند. نتایج ارزیابی ریسک به جهت‌گیری صحیح در انتخاب راه‌حل‌ها که همان دفع تهدیدهای اصلی است، کمک می‌کند، و نیز می‌تواند در تولید و اصلاح  خط‌مشی‌های امنیت سازمان[2] استفاده شود.

1-2- پیشینة تحقیق

خوش‌خلق و همکاران (1392)، در مطالعه‌ای که به‌منظور بررسی اثربخشی اقدامات کنترلی در کاهش سطح ریسک خطرات ناشی از کار در یکی از صنایع انجام دادند، نتیجه گرفتند که با استفاده از این روش می‌توان میزان خطر محیط‌‌های مخاطره‌آمیز را کاهش داد و یا کنترل کرد. به نظر آنها این ابزار مدیریت ریسک، برای کلیه صنایع مشابه می‌باشد.

نصیری و همکاران (1385)، در مطالعه‌ای که با موضوع شناسایی وارزیابی خطرات موجود یا بالقوه در یک شرکت تولیدی با استفاده از روش آنالیز ایمنی شغلی انجام دادند به این نتیجه دست یافتند که مهم‌ترین راه‌حل‌های کنترل خطرات شناسایی‌شده آموزش کارگران، بالابردن سطح آگاهی آنها در مورد خطرات و نظارت مستمر بر کار آنها می‌باشد.  

آزاد و همکاران (1392)، در مطالعه‌ای دریافتند که عمده‌ترین خطرات موجود در واحدهای موردمطالعه با عوامل فیزیکی و تنش‌های حرارتی به‌خصوص صدا و گرما مرتبط است. بنابراین برای حذف یا کاهش سطح ریسک این خطرات پس از شناسایی خطرات و ارزیابی ریسک آنها باید راهکارهای کنترلی متناسب با نوع خطر اعمال شود.  

2- روش تحقیق

این مطالعه از نوع توصیفی است و به صورت مقطعی در یکی از بنادر جنوبی کشور انجام شد. تحلیل ایمنی شغلی یکی از روش‌های تحلیل خطر و پیشگیری از حادثه است، که سابقۀ اجرای آن در کشورهای صنعتی به قبل از 1930 می‌رسد. این روش مهم‌ترین ابزار مدیریتی موجود است که به حذف خطرات و کاهش جراحت و جلوگیری از وقوع حوادث در محیط کار کمک می‌کند، و همچنین با شناسایی خطرها در فرایند تولید، بهره‌وری را افزایش می‌دهد. از این تحلیل‌های تکمیل‌شده می‌توان جهت باز آموزی کارگران و آموزش کارگران جدید و بررسی علل وقوع حوادث اتفاق‌افتاده استفاده کرد.

 این روش از لحاظ تخصصی، پرسنلی، مالی و تجهیزات قابل‌اجرا بوده و تا حدودی می‌تواند از بروز حوادث جلوگیری کند. موضوع بررسی ایمنی یک موضوع ساده، عملی و قابل‌اجرا در مدت زمان تقریباً کوتاه است. از آنجا که امروزه دریافت گواهینامه‌های معتبر مثل ISOها و OHSASها، یک موضوع مهم در ایمنی و اعتبار صنایع می‌باشد و تأثیر بسزایی در کاهش ریسک‌ها و خطرات شغلی دارد، اولویت و ضرورت اجرای آن کاملا حس می‌شود. این پروژه به دلیل اینکه از لحاظ هزینۀ اقتصادی بسیار مقرون به صرفه است و به منابع مالی کمی احتیاج دارد، انتخاب شده است. اجرای این روش با حداقل تجهیزات و تنها با مطالعۀ دقیق و با تکیه بر توانایی افراد انجام‌دهنده صورت می‌گیرد و در نهایت فارغ از هرگونه عدد و رقم و با زبانی ساده و اگر چه فنی و تخصصیف کلیۀ افراد، مدیران و کارگران را به فراخور اطلاعات‌شان بهره مند می‌سازد. با در نظر گرفتن همین مزایا است که اجرا و پیاده‌سازی این روش در هر صنعت وشغلی توصیه می‌شود. حوزة مورد بررسی در این تحقیق یکی از بنادر جنوبی کشور است.

از آنجا که تجزیه‌وتحلیل ایمنی شغلی، باید توسط یک تیم انجام شود، در این روش ابتدا نسبت به تشکیل تیم آنالیز ایمنی شغلی اقدام شد. با توجه به خطر ظرفیت ایجاد آسیب به افراد، کشتی‌ها، کالاها، اموال، محیط زیست و سایر موارد ارزشمند یا ترکیبی از آنها، بر اساس منابع خطر مانند هیجان، حداکثر درجه حرارت، انواع مواجهات شیمیایی، گرد و غبار مضر، تابش جزئی اشعة رادیو اکتیو، موضوعات و موارد حاد از نظر ایمنی، موارد و موضوعات پیچیده و بغرنج، طرح‌بندی کارگاه و جانمایی کارگران، خطر الکتریکی و غیر آن، نسبت به شناسایی خطرات و ظرفیت‌های ایجاد حادثه و خطرات اقدام شد، سپس ارزیابی ریسک با توجه به خطرات شناسایی‌شده و حوادث محتمل و بر اساس تکنیک‌های موجود صورت گرفت. دست‌آخر، بر اساس عدد ریسک و ارائه اقدامات کنترلی در سه حوزة کنترل‌های اجرایی، کنترل‌های فنی مهندسی و کنترل‌های اداری اقدام شد تا از این طریق (1) مدیریت اصولی کار، (2) افزایش آگاهی به خطرات کار، (3) ایجاد فرصت جهت شناسایی و کنترل خطرات کار، (4) هدایت در راستای ارتقای بهر‌ه‌وری و (5) پیشگیری از ایجاد صدمه و بیماری‌های شغلی و غیر آن میسر و محقق شود.

در این مرحله به‌منظور اولویت‌بندی ریسک‌ها و اقدامات کنترلی، بر اساس عدد ریسک، خطرات شناسایی و طبقه‌بندی شدند. برای انجام این مرحله، دو متغیر «احتمال وقوع یک حادثه و شدت پیامدهای آن»، در قالب جداول (1) و (2) مشخص و طبقه‌بندی شدند. سپس جداول مربوط به «احتمال وقوع حادثه و شدت پیامدهای آن» درهم ادغام شدند و ماتریس ریسک به صورت جدول (3) به‌دست آمد. در پایان، معیارهای تصمیم‌گیری بر اساس شاخص ریسک در جدول (4) ارائه شد.

ریسک = شدت پیامدهای حادثه × احتمال وقوع حادثه                             (1)

جدول (1): طبقه‌بندی شدت پیامدهای حادثه

جدول (2): سطح احتمال وقوع خطر در طول عمر سیستم

جدول (3): ماتریس ارزیابی ریسک

جدول (4): معیارهای تصمیم‌گیری بر اساس شاخص ریسک

3- تجزیه و تحلیل داده‌ها

بر اساس تکنینکJSA ، خطرات و ریسک‌های فرایند تخلیه و بارگیری غلات به وسیله قیف و گراپ شناسایی، سپس ریسک‌ها مورد ارزیابی قرار گرفتند که نتایج آن بر اساس مراحل تکنیک JSA در جدول (5) ارائه شده است. مراحل اجرای فعالیت تخلیه و بارگیری غلات به وسیلة قیف و گراپ به این شرح می‌باشد: (1) هدایت گراپ به درون انبار کشتی، (2) بارگیری بار از انبار کشتی به وسیله گراپ، (3) بیرون آوردن گراپ از انبار کشتی و هدایت به سمت قیف، (4) تخلیه بار از گراپ به درون قیف، (5) حضور کارگر در روی قیف جهت کنترل دریچه قیف، (6) باز کردن دریچه قیف و تخلیه بار از قیف و  (7) بارگیری توسط کامیون و حمل و جابه‌جایی.  

در هر یک از مراحل اجرای فعالیت تخلیه و بارگیری غلات به وسیله قیف و گراپ، احتمال وقوع خطرات به این شرح وجود دارد:

(1) احتمال برخورد گراپ با کارگر انبار، انتشار گرد و غبار در فضای بستة انبار و استنشاق توسط کارگر در مرحلة هدایت گراپ به درون انبار کشتی،

(2) احتمال برخورد گراپ با بدنه انبار و آسیب به گراپ یا انبار در مرحلة بارگیری بار از انبار کشتی به وسیله گراپ،

(3) انتشار گرد و غبار در هوا، ریزش بار در دریا و سطح اسکله و لغزندگی سطح اسکله در مرحلة بیرون آوردن گراپ از انبار کشتی و هدایت به سمت قیف،

(4) برخورد گراپ با قیف و ایجاد سرو صدا، انتشار گرد و غبار در هوا و آلودگی هوا در مرحلة تخلیه بار از گراپ به درون قیف،

(5) سقوط از ارتفاع، انتشار و استنشاق گرد و غبار در مرحلة حضور کارگر بر روی قیف جهت کنترل دریچه قیف،

(6) ریزش بار روی اسکله و لغزندگی سطح اسکله و کشیدگی عضلات دست و پشت کارگر در مرحلة باز کردن دریچه قیف و تخلیه بار از قیف، و

(7) ایجاد ترافیک در سطح اسکله و برخورد کامیون‌ها به یکدیگر در مرحلة بارگیری توسط کامیون و حمل و جابه‌جایی

جدول (5): شناسایی خطرات و ارزیابی ریسک

جدول (6): ارزیابی ریسک و اولویت‌بندی خطرات بر اساس سطح ریسک

4- نتیجه‌گیری

طبق جدول ارزیابی ریسک و اولویت‌بندی خطرات از 11 خطر شناسایی‌شده در مبحث با تخلیه و بارگیری غلات به وسیله قیف و گراپ، 8 خطر دارای سطح ریسک غیرقابل‌قبول، 2 خطر دارای سطح ریسک نامطلوب و 1 خطر دارای سطح ریسک قابل‌قبول اما با نیاز به تجدیدنظر می‌باشند که با انجام راهکارهای کنترلی زیر می‌توان سطح ریسک3A ، D2 و C2 را به حد قابل‌قبول رساند: (1) استفاده از سیستم بسته و مکانیزه تخلیه و بارگیری برای تخلیه و بارگیری غلات و عدم استفاده از نیروی انسانی تا حد امکان، (2) کاهش ارتفاع خروجی قیف و محصور کردن کامل مسیر تخلیه بار از قیف، (3) توجه به میزان ظرفیت کامیون‌ها هنگام انجام عملیات بارگیری، (4) حضور راهنما در سطح اسکله برای هدایت گراپ در عملیات تخلیه و بارگیری، (5) استفاده از اپراتورهای آموزش‌دیده و باتجربه، (6) اطمینان از صحت و سلامت جسمی و روانی اپراتور و (7) اصلاح مسیرهای تردد کامیون‌ها در سطح اسکله و اجرای طرح جامع ترافیک بر روی اسکله.

بنابراین با توجه به اینکه در روش JSA فعالیت‌ها به جزئی‌ترین بخش تفکیک می‌شوند و خطرات مرتبط با هر بخش شناسایی می‌گردد، با شناسایی دقیق خطرات مرتبط با هر فعالیت، می‌توان منابع خطر و ظرفیت‌های ایجاد حادثه را شناسایی، و با ارائه راهکارهای کنترلی نسبت به ارتقای ایمنی اقدام کرد.